रोजच्या निरीक्षणातून काहीतरी वेगळं घडत असल्याचं लक्षात येण्याची आणि यांतून चांगल्या गोष्टींचा दीर्घकाळ पाठपुरावा करण्याची क्षमता फार थोडय़ा लोकांना लाभलेली असते. अशी निरीक्षणक्षमता लाभलेले दादाजी खोब्रागडे हे मूळचे चंद्रपूर जिल्ह्यातील नागभीड तालुक्यातील नांदेड गावचे कष्टाळू शेतकरी. त्यांनी नेहमीप्रमाणे पटेल-३ ही भाताची जात आपल्या शेतात १९८३ साली लावली. भाताच्या लोंब्या जेव्हा निसवायला लागल्या तेव्हा दादाजींची नजर वेगळ्या दिसणाऱ्या तीन लोंब्यांवर गेली. शेतातील इतर लोंब्यांपेक्षा या तीनच लोंब्या इतक्या विलक्षणरीत्या वेगळ्या का आणि कशा?
 या तीन लोंब्यांवर सतत नजर ठेवून कापणीच्या वेळेस वेगळ्या काढून, सुकवून निघालेलं धान्य जपून ठेवलं. पुढील पाच र्वष कुणाला काहीही न सांगता दादाजींनी भाताचं हे बीजगुणन चालू ठेवलं. १९८३ मध्ये तीन लोंब्यांपासून प्रारंभ झालेला प्रवास १९८९मध्ये तीन क्विंटल उत्पादनापर्यंत पोहोचला आणि अनेक वर्षांच्या चुकांपासून शिकत शिकत अखेर एक नवीन वाण (जात) निर्माण झालं. या वाणातील तांदूळ प्रचलित वाणापेक्षा वेगळ्या प्रकारचा, दिसायला आकर्षक, अत्यंत बारीक दाणे असलेला आणि चवदार होता. हातावरील मनगटी घडय़ाळाच्या एच.एम.टी. (हिंदुस्थान मशीन टूल्स) नावावरून या वाणाचं एच.एम.टी. असं नामकरण झालं.
 घरच्या गरिबीमुळे त्यांना खूप अडचणी आल्या. पण त्यातूनही त्यांनी भाताच्या नऊ जाती शोधल्या. अशा या व्यक्तीस ५ जानेवारी २००५ रोजी अहमदाबाद येथे झालेल्या सोहळ्यात भारताचे तत्कालीन राष्ट्रपती व जगप्रसिद्ध शास्त्रज्ञ डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम यांच्या हस्ते एच.एम.टी. ही भाताची नवीन जात विकसित केल्याबद्दल ५० हजार रुपये, स्मृतिचिन्ह व प्रशस्तिपत्र देऊन दादाजींचा गौरव करण्यात आला.
अहोरात्र राबून उपेक्षित जीवन जगणारा एक अल्पभूधारक शेतकरी, ज्याच्यामुळे देशातील लोकांचं जीवन पालटलं आहे, अशा व्यक्तींच्या यादीत अमेरिकेतील फोर्ब्स या मासिकाने २०१० साली दादाजींचं नाव जाहीर केलं. महाराष्ट्र शासनानेही त्यांच्या या कर्तृत्वाची दखल घेतली व त्यांना २५ हजार रुपये व ५० ग्रॅम सोन्याचे पदक देऊन त्यांचा सत्कार केला.
– शुभदा वक्टे     
मराठी विज्ञान परिषद,
वि. ना. पुरव मार्ग,  चुनाभट्टी,  मुंबई २२  
office@mavipamumbai.org

या बातमीसह सर्व प्रीमियम कंटेंट वाचण्यासाठी साइन-इन करा
Skip
या बातमीसह सर्व प्रीमियम कंटेंट वाचण्यासाठी साइन-इन करा

जे देखे रवी..: आत्मरूपा
ज्ञानेश्वरीच्या पहिल्या ओवीतला हा चौथा शब्द आणि सगळ्यात अर्थघन किंवा भारी. फार पूर्वी प्लेटो म्हणाला होता की आकाशाच्या पोकळीची घन आवृत्ती म्हणजे वस्तू (Geometrical Expression). नंतर अवकाश (आकाश) ही गोष्ट दुर्लक्षितच राहिली. हल्ली हल्ली म्हणजे विसाव्या शतकात फॅरॅडे म्हणाला हे आकाश किंवा अवकाश रिकामे कसे असेल याच्यात नक्कीच काहीतरी ठासून भरले आहे. आकाशात प्रकाश आणि चैतन्याचे अनेक प्रकार आहेत आणि अनेक प्रकारच्या मूळकणांचा प्रवाह सतत चालू आहे हे हल्ली कळले. अनेक प्रकारच्या ऊर्जेचे वाहक असलेले हे अवकाश आहे आणि जेव्हा ही ऊर्जा एका ठिकाणी गोठते तेव्हा वस्तू तयार होते आणि अगदी लहानशी वस्तू तयार व्हायला खूप ऊर्जा लागते हे आइनस्टाइन यांनी सांगितले आणि त्याचे गणितही मांडले. जेवढी जास्त ऊर्जा तेवढा पदार्थ जास्त कठीण असे एक ढोबळ समीकरण मांडता येते. आपण भिंतीवर डोके आपटले तर खोक पडते कारण आपली कवटी आणि भिंतीतला दगड याच्यात भरपूर ऊर्जा ठासून भरलेली असते तेव्हा ते कठीण असतात पण त्वचेतली ऊर्जा कमी प्रमाणात ठासलेली असते म्हणून ती तुटते आणि रक्तवाहिन्या तुटून रक्त वाहते. आपण उशीवर डोके आपटले तर खोक पडत नाही कारण कापूस कमी ऊर्जायुक्त असतो आणि दबतो. भिंतीवर टांगलेल्या जुन्या प्रकारच्या घडय़ाळाला चावी दिली तर त्याचे वजन वाढते कारण चावी देऊन आपण त्याच्यात ऊर्जा भरतो. वाहनाचा वेग जसा वाढतो तसे त्या वाहनाचे वजन वाढते, कारण वेग वाढवण्यासाठी तयार करण्यात आलेल्या ऊर्जेचा काही भाग वजनात रूपांतरित होतो. ऊर्जेची ही उदाहरणे देण्याचे कारण असे की आत्म या शब्दाचे अनेक अर्थ असले तरी त्यातला एक अर्थ ‘बळ’ असा आहे. आत्म या शब्दातूनच सगळ्यांना माहीत असलेला आत्मा हा शब्दसुद्धा ऊर्जेचे किंवा बळाचे एक स्वरूप असते. आत्मा या शब्दाचा इंग्रजीतला अर्थ Vital Force असाही दिला आहे. हा Vital Force  किंवा ऊर्जा बळ यांना काही विशिष्ट परिस्थितीत रूप प्राप्त होते तेव्हा त्याचे रूपांतर वस्तूत झाले असे म्हणण्याची पद्धत आहे. जेव्हा आद्या विश्व नावाच्या चित्रविचित्र स्वरूपात रूपांतरित पावतो तेव्हा त्याला आत्मरूपात म्हणावे असे ज्ञानेश्वर तेराव्या शतकात म्हणाले. आद्या वेदप्रतिपाद्या स्वसंवेद्या आणि आत्मरूपा हे शब्द गीतेत माझ्या माहितीप्रमाणे नाहीत. ज्ञानेश्वरांनी गीतेचा आधार नक्कीच घेतला पण आणखीनही काहीतरी निराळे सांगितले. किंवा आपल्या संचिताचा एक अगदी आधुनिक अवतार परंपरांना फार जोरात धक्के न मारता आपल्या समोर ठेवला. उत्क्रांती टिकते. क्रांतीच्या गोंगाटात क्रांतीच टिकत नाही. उत्क्रांतीचा मंद घोष पिढय़ान् पिढय़ा टिकतो आणि पोसतोही.
– रविन मायदेव थत्ते  
rlthatte@gmail.com

आणखी वाचा

वॉर अँड पीस : मूतखडा : अनुभविक उपचार – भाग ३
गोक्षुरादि गुग्गुळ सकाळी ९ व सायंकाळी ९ गोळ्या सोबत रसायनचूर्ण एकेक चमचा २ वेळा गरम पाण्याबरोबर घेणे. गोक्षुरक्वाथ ४ चमचे सोबत अम्लपित्त वटी तीन गोळ्या दोन वेळा जेवणानंतर घेणे. वरील उपचार दीर्घकाळ घेतल्यामुळे बहुतांशी मूतखडय़ाच्या रुग्णांना आराम पडतो. लघवी मोकळी होते. सातत्याने औषध घेण्यामुळे मूतखडे पडून जातात व नवीन मूतखडे बनण्याची प्रक्रियाच हळूहळू थांबते. शौच साफ नसल्यास त्रिफळा चूर्ण, गंधर्व हरितकी, एरंडहरितकी किंवा एरंडेल तेल घ्यावे. कंबरदुखी खूप असल्यास कमरेला रात्री व सकाळी बलदायी महानारायण तेलाचे मसाज हलक्या हाताने करणे. गोखरू २० ग्रॅम, पुनर्नवा ५ ग्रॅम यांचा किंवा केवळ गोखरू २० ग्रॅम ४ कप पाण्यात उकळून, आटवून उरविलेला एक कप काढा व पुन्हा  कप पाण्याचा आटवून उरविलेला निकाढा अनुक्रमे सकाळ, सायंकाळ घ्यावा किंवा आघाडा पंचांग १५ ग्रॅम याचा वरील पद्धतीप्रमाणे काढा, निकाढा, घ्यावा. मूतखडा चूर्ण सकाळ, सायंकाळ १ चमचा घ्यावे. यामध्ये गोखरू, शतावरी, दगडीबेर भस्म अशी औषधे आहेत. दगडीबेर भस्म १०० मि.ग्रॅ. दोन वेळेस पाण्याबरोबर घ्यावे. दिवसात किमान १ लिटर पाणी घ्यावे. अधिक पाणी प्यायल्यास चांगले. नारळाचे किंवा शहाळ्याचे पाणी नियमाने घेतल्यास मूतखडे पडून जातात. चंदनखोड उगाळून १ चमचा गंध २ वेळा घ्यावे. १ चमचा धने ठेचून १ कप पाण्यात १२ तास भिजत ठेवून ते पाणी सकाळसायंकाळ घ्यावे. या प्रकारे वाळ्याचे पाणी घ्यावे. गोखरू, शतावरी, पाषाणभेद, पळसफुले, सागाचे बी, कुर्डू बी, धमासा, नागरमोथा, धने, कोरफड, वायवर्णासाल, त्रिफळा, बाहवामगज, सोनामुखी, उपळसरी, चंदन, वाळा यांचा काढा व निकाढा घेणे. उपळसरी चूर्ण एक चमचा सकाळ सायंकाळ घेणे. उसाचा शिरका व जवखार माफक प्रमाणात घ्यावा. मूत्राशयाच्या तोंडाशी आलेला मूतखडा पडावयास मदत होते. आघाडय़ाचा क्षार किंवा केळ्याच्या सोपटाचा कदलीक्षार मूतखडा पाडण्याकरिता उपयुक्त आहे.
– वैद्य प. य. वैद्य खडीवाले

आजचे महाराष्ट्रसारस्वत : ४ जून
१९१८> महाराष्ट्र-प्रबोधनकाळातील एक महत्त्वाचे अनुवादक गोविंद वासुदेव कानिटकर यांचे निधन. ते कवीदेखील होते. ‘नारायणराव पेशवे यांचा वध’, ‘अकबर बादशहा’, ‘कृष्णकुमारी’, ‘संमोहलहरी’ आदी दीर्घकविता त्यांच्या असून कविकूजन हा संग्रह निधनानंतर प्रकाशित झाला आहे. भाषांतरकार म्हणून त्यांनी दिलेल्या योगदानात ‘भट्ट मोक्ष मुल्लरकृत धर्मविषयक व्याख्याने’ व ‘स्त्रियांची परवशता’, शेक्सपिअरची हॅम्लेट, र्मचट ऑफ व्हेनिस व कोरिओलेनस ही नाटके, रवीन्द्रनाथांची गीतांजली (गद्य भाषांतर), तसेच मूर, शेली व तोरु दत्त यांच्या कवितांच्या अनुवादांचा समावेश होतो.
१९२० > ऐतिहासिक ग्रंथांचे अनुवादक आणि महाराष्ट्र सरकारच्या ‘स्वातंत्र्यसैनिक चरित्रकोशा’च्या दुसऱ्या खंडाचे संपादक डॉ. भगवान गणेश कुंटे यांचा जन्म. ‘औरंगजेबाच्या कूळकथा’ व ‘औरंगजेबाचा इतिहास’ (दोन्ही यदुनाथ सरकारांच्या पुस्तकांवरून), ‘पानिपताची मोहीम अथवा काशिराजाचा वृत्तान्त’ (काशिराज पंडिताच्या मूळ फारसी बखरीचा फारसीवरूनच अनुवाद), ‘अहमदनगरची निजामशाही’ व ‘बहामनी राज्याचा इतिहास’ (दोन्ही बुऱ्हाने मशीरकृत मूळ फारसी) हे अनुवाद त्यांनी केले.
– संजय वझरेकर

जे देखे रवी..: आत्मरूपा
ज्ञानेश्वरीच्या पहिल्या ओवीतला हा चौथा शब्द आणि सगळ्यात अर्थघन किंवा भारी. फार पूर्वी प्लेटो म्हणाला होता की आकाशाच्या पोकळीची घन आवृत्ती म्हणजे वस्तू (Geometrical Expression). नंतर अवकाश (आकाश) ही गोष्ट दुर्लक्षितच राहिली. हल्ली हल्ली म्हणजे विसाव्या शतकात फॅरॅडे म्हणाला हे आकाश किंवा अवकाश रिकामे कसे असेल याच्यात नक्कीच काहीतरी ठासून भरले आहे. आकाशात प्रकाश आणि चैतन्याचे अनेक प्रकार आहेत आणि अनेक प्रकारच्या मूळकणांचा प्रवाह सतत चालू आहे हे हल्ली कळले. अनेक प्रकारच्या ऊर्जेचे वाहक असलेले हे अवकाश आहे आणि जेव्हा ही ऊर्जा एका ठिकाणी गोठते तेव्हा वस्तू तयार होते आणि अगदी लहानशी वस्तू तयार व्हायला खूप ऊर्जा लागते हे आइनस्टाइन यांनी सांगितले आणि त्याचे गणितही मांडले. जेवढी जास्त ऊर्जा तेवढा पदार्थ जास्त कठीण असे एक ढोबळ समीकरण मांडता येते. आपण भिंतीवर डोके आपटले तर खोक पडते कारण आपली कवटी आणि भिंतीतला दगड याच्यात भरपूर ऊर्जा ठासून भरलेली असते तेव्हा ते कठीण असतात पण त्वचेतली ऊर्जा कमी प्रमाणात ठासलेली असते म्हणून ती तुटते आणि रक्तवाहिन्या तुटून रक्त वाहते. आपण उशीवर डोके आपटले तर खोक पडत नाही कारण कापूस कमी ऊर्जायुक्त असतो आणि दबतो. भिंतीवर टांगलेल्या जुन्या प्रकारच्या घडय़ाळाला चावी दिली तर त्याचे वजन वाढते कारण चावी देऊन आपण त्याच्यात ऊर्जा भरतो. वाहनाचा वेग जसा वाढतो तसे त्या वाहनाचे वजन वाढते, कारण वेग वाढवण्यासाठी तयार करण्यात आलेल्या ऊर्जेचा काही भाग वजनात रूपांतरित होतो. ऊर्जेची ही उदाहरणे देण्याचे कारण असे की आत्म या शब्दाचे अनेक अर्थ असले तरी त्यातला एक अर्थ ‘बळ’ असा आहे. आत्म या शब्दातूनच सगळ्यांना माहीत असलेला आत्मा हा शब्दसुद्धा ऊर्जेचे किंवा बळाचे एक स्वरूप असते. आत्मा या शब्दाचा इंग्रजीतला अर्थ Vital Force असाही दिला आहे. हा Vital Force  किंवा ऊर्जा बळ यांना काही विशिष्ट परिस्थितीत रूप प्राप्त होते तेव्हा त्याचे रूपांतर वस्तूत झाले असे म्हणण्याची पद्धत आहे. जेव्हा आद्या विश्व नावाच्या चित्रविचित्र स्वरूपात रूपांतरित पावतो तेव्हा त्याला आत्मरूपात म्हणावे असे ज्ञानेश्वर तेराव्या शतकात म्हणाले. आद्या वेदप्रतिपाद्या स्वसंवेद्या आणि आत्मरूपा हे शब्द गीतेत माझ्या माहितीप्रमाणे नाहीत. ज्ञानेश्वरांनी गीतेचा आधार नक्कीच घेतला पण आणखीनही काहीतरी निराळे सांगितले. किंवा आपल्या संचिताचा एक अगदी आधुनिक अवतार परंपरांना फार जोरात धक्के न मारता आपल्या समोर ठेवला. उत्क्रांती टिकते. क्रांतीच्या गोंगाटात क्रांतीच टिकत नाही. उत्क्रांतीचा मंद घोष पिढय़ान् पिढय़ा टिकतो आणि पोसतोही.
– रविन मायदेव थत्ते  
rlthatte@gmail.com

आणखी वाचा

वॉर अँड पीस : मूतखडा : अनुभविक उपचार – भाग ३
गोक्षुरादि गुग्गुळ सकाळी ९ व सायंकाळी ९ गोळ्या सोबत रसायनचूर्ण एकेक चमचा २ वेळा गरम पाण्याबरोबर घेणे. गोक्षुरक्वाथ ४ चमचे सोबत अम्लपित्त वटी तीन गोळ्या दोन वेळा जेवणानंतर घेणे. वरील उपचार दीर्घकाळ घेतल्यामुळे बहुतांशी मूतखडय़ाच्या रुग्णांना आराम पडतो. लघवी मोकळी होते. सातत्याने औषध घेण्यामुळे मूतखडे पडून जातात व नवीन मूतखडे बनण्याची प्रक्रियाच हळूहळू थांबते. शौच साफ नसल्यास त्रिफळा चूर्ण, गंधर्व हरितकी, एरंडहरितकी किंवा एरंडेल तेल घ्यावे. कंबरदुखी खूप असल्यास कमरेला रात्री व सकाळी बलदायी महानारायण तेलाचे मसाज हलक्या हाताने करणे. गोखरू २० ग्रॅम, पुनर्नवा ५ ग्रॅम यांचा किंवा केवळ गोखरू २० ग्रॅम ४ कप पाण्यात उकळून, आटवून उरविलेला एक कप काढा व पुन्हा  कप पाण्याचा आटवून उरविलेला निकाढा अनुक्रमे सकाळ, सायंकाळ घ्यावा किंवा आघाडा पंचांग १५ ग्रॅम याचा वरील पद्धतीप्रमाणे काढा, निकाढा, घ्यावा. मूतखडा चूर्ण सकाळ, सायंकाळ १ चमचा घ्यावे. यामध्ये गोखरू, शतावरी, दगडीबेर भस्म अशी औषधे आहेत. दगडीबेर भस्म १०० मि.ग्रॅ. दोन वेळेस पाण्याबरोबर घ्यावे. दिवसात किमान १ लिटर पाणी घ्यावे. अधिक पाणी प्यायल्यास चांगले. नारळाचे किंवा शहाळ्याचे पाणी नियमाने घेतल्यास मूतखडे पडून जातात. चंदनखोड उगाळून १ चमचा गंध २ वेळा घ्यावे. १ चमचा धने ठेचून १ कप पाण्यात १२ तास भिजत ठेवून ते पाणी सकाळसायंकाळ घ्यावे. या प्रकारे वाळ्याचे पाणी घ्यावे. गोखरू, शतावरी, पाषाणभेद, पळसफुले, सागाचे बी, कुर्डू बी, धमासा, नागरमोथा, धने, कोरफड, वायवर्णासाल, त्रिफळा, बाहवामगज, सोनामुखी, उपळसरी, चंदन, वाळा यांचा काढा व निकाढा घेणे. उपळसरी चूर्ण एक चमचा सकाळ सायंकाळ घेणे. उसाचा शिरका व जवखार माफक प्रमाणात घ्यावा. मूत्राशयाच्या तोंडाशी आलेला मूतखडा पडावयास मदत होते. आघाडय़ाचा क्षार किंवा केळ्याच्या सोपटाचा कदलीक्षार मूतखडा पाडण्याकरिता उपयुक्त आहे.
– वैद्य प. य. वैद्य खडीवाले

आजचे महाराष्ट्रसारस्वत : ४ जून
१९१८> महाराष्ट्र-प्रबोधनकाळातील एक महत्त्वाचे अनुवादक गोविंद वासुदेव कानिटकर यांचे निधन. ते कवीदेखील होते. ‘नारायणराव पेशवे यांचा वध’, ‘अकबर बादशहा’, ‘कृष्णकुमारी’, ‘संमोहलहरी’ आदी दीर्घकविता त्यांच्या असून कविकूजन हा संग्रह निधनानंतर प्रकाशित झाला आहे. भाषांतरकार म्हणून त्यांनी दिलेल्या योगदानात ‘भट्ट मोक्ष मुल्लरकृत धर्मविषयक व्याख्याने’ व ‘स्त्रियांची परवशता’, शेक्सपिअरची हॅम्लेट, र्मचट ऑफ व्हेनिस व कोरिओलेनस ही नाटके, रवीन्द्रनाथांची गीतांजली (गद्य भाषांतर), तसेच मूर, शेली व तोरु दत्त यांच्या कवितांच्या अनुवादांचा समावेश होतो.
१९२० > ऐतिहासिक ग्रंथांचे अनुवादक आणि महाराष्ट्र सरकारच्या ‘स्वातंत्र्यसैनिक चरित्रकोशा’च्या दुसऱ्या खंडाचे संपादक डॉ. भगवान गणेश कुंटे यांचा जन्म. ‘औरंगजेबाच्या कूळकथा’ व ‘औरंगजेबाचा इतिहास’ (दोन्ही यदुनाथ सरकारांच्या पुस्तकांवरून), ‘पानिपताची मोहीम अथवा काशिराजाचा वृत्तान्त’ (काशिराज पंडिताच्या मूळ फारसी बखरीचा फारसीवरूनच अनुवाद), ‘अहमदनगरची निजामशाही’ व ‘बहामनी राज्याचा इतिहास’ (दोन्ही बुऱ्हाने मशीरकृत मूळ फारसी) हे अनुवाद त्यांनी केले.
– संजय वझरेकर