कुतूहल : ‘घातक हवा’

या अठराव्या शतकाच्या मध्यावरही बरीच मंडळी ‘फ्लॉजिस्टॉन’च्या सिद्धांतावर विश्वास ठेवून होती. या सिद्धांतानुसार, ज्वलनशील पदार्थाच्या आत असणारा फ्लॉजिस्टॉन हा पदार्थ ज्वलनाच्या वेळी बाहेर पडत असतो. त्यामुळेच ही दुसरी घातक हवा म्हणजे, फॉस्फरस किंवा गंधकाच्या ज्वलनातून बाहेर पडलेल्या फ्लॉजिस्टॉनचे नेहमीच्या हवेबरोबरचे मिश्रण असल्याचा रुदरफोर्डचा समज झाला. रुदरफोर्डने या दुसऱ्या प्रकारच्या घातक हवेला ‘फ्लॉजिस्टिकेटेड एअर’ असे संबोधले.

इ.स. १७८० च्या दशकात आन्त्वान लव्हॉयजे याने ज्वलनासाठी, स्वतचे वस्तुमान असणाऱ्या एका वायूची (म्हणजे ऑक्सिजनची) गरज असते हे दाखवून दिले. रुदरफोर्डच्या प्रयोगात, चंबूतल्या हवेतील ऑक्सिजनचा ज्वलनादरम्यान वापर झाल्यानंतर मागे राहिलेली ‘फ्लॉजिस्टिकेटेड एअर’ म्हणजे प्रत्यक्षात नायट्रोजन वायूच होता. हा वायू घातक नसला तरी तो ज्वलनाला मदत करीत नाही. रुदरफर्डचे प्रयोग चालू असताना, कार्ल शील, हेन्री कॅव्हेंडिश, जोसेफ प्रिस्टली यांनाही हवेतील या वायूचे अस्तित्व उमगले होते. नायटरसारख्या (पोटॅशियम नायट्रेट ) क्षारांत तसेच नायट्रिक आम्लातही आढळत असलेल्या या पदार्थाला १७९० साली फ्रेंच रसायनतज्ज्ञ जियाँ – आन्त्वान – क्लाद्व शाप्ताल याने नायट्रोजन हे नाव दिले.

– डॉ. मानसी राजाध्यक्ष

मराठी विज्ञान परिषद, वि. ना. पुरव मार्ग,  चुनाभट्टी,  मुंबई २२ 

office@mavipamumbai.org