स्टुटगार्टची जडणघडण

– सुनीत पोतनीस

sunitpotnis@rediffmail.com

बेल

भारत, श्रीलंका, ब्रह्मदेश, थायलंड या ठिकाणी बेल हा वृक्ष आढळतो. भारतात देवळाच्या आसपास बऱ्याच ठिकाणी आढळणाऱ्या वृक्षाचा उल्लेख वैदिक वाङ्मय, पाणिनीची अष्ठाध्यायी, महाभारत, चरक संहिता, सुश्रुत संहिता अशा अनेक संस्कृत ग्रंथांत पाहावयास मिळतो. मध्यम आकाराचा हा पानझडी वृक्ष आहे. ‘ईगल मॉम्रेलॉस्’ हे या वृक्षाचे शास्त्रीय नाव. हा वृक्ष साधारण १८ मीटर उंच वाढतो. खोडाची साल जाड, फिकट राखाडी रंगाची असून त्यावर खवले असतात. फांद्यांवर पानांच्या बगलेत काटे असतात. याची पाने संयुक्त त्रिदली, सुगंधी आणि एकाआड असतात. त्यात बाष्पनशील तेलद्रव्य असते. फुले मध्यम आकाराची, हिरवट, पांढरी, सुगंधी असून पाकळ्यांवर दाट ठिपके असतात. फळ गोलसर गरयुक्त, कठीण कवचाचे, करडे-पिवळ्या रंगाचे असते. फळात नािरगी रंगाचा, चिकट, घट्ट, गोड आणि सुवासिक गर असतो. फळातील ‘माम्रेलोसिन’ हे औषधी द्रव्य असते. ते मूत्रविकार, निद्रानाश, हृदयविकार, घाम कमी करणे यासाठी वापरतात. त्याच्या बियांचे तेल रेचक म्हणून उपयुक्त आहे. मुळावरच्या सालीचा उपयोग मत्स्यविष म्हणून होतो. फळातील गर शीतकारक, पाचक, अतिसार व आमांश यावर उपयुक्त आहे. बहिरेपणा आणि कर्णदोष यावरही बेलफळ उपयोगी आहे. बेलफळाचा मुरांबा पोटातील मुरडय़ावर उत्तम औषध आहे. बेलफळ औषधात निरनिराळ्या प्रकारे वापरतात. अर्धवट पिकलेले बेलफळ वाळवून ठेवतात. त्याला बेलाची काचरी अथवा वैद्यकीय भाषेत बिल्वपेशिका म्हणतात. अतिसार आणि रक्तीआव बंद होण्यासाठी बिल्वपेशिका उपयुक्त आहे. पोट फुगणे, वारंवार लघवी होणे यावर बेलफळाचा काढा घेतला जातो. क्षयरोगावर बेल उपयुक्त आहे. दशमुळातील एक घटक आहे. शक्तिवर्धक म्हणून बेलाच्या पानांच्या रसाचा उपयोग होतो. दमा, श्वास यामध्ये पानाचा काढा मिऱ्याच्या पुडीबरोबर देतात. सूजसंग्रहणी, व्रण, जुलाब, वांती, आम्लपित्त यावर उपचार म्हणून बेलफळाचा मुरांबा किंवा सरबताचा उपयोग होतो.

फळाच्या गरातील चिकट पदार्थ वॉíनश, चिटकवण्याचा पदार्थ म्हणून वापरतात. कच्च्या फळापासून पिवळा रंग बनवतात. खोडाचा उपयोग घरबांधणी, बलगाडय़ा, तेलघाणे, मुसळ, उसाचे चरक अशी विविध अवजारे बनवण्यासाठी करतात.

–  मृणालिनी साठे (मुंबई)

 मराठी विज्ञान परिषद,

वि. ना. पुरव मार्ग,  चुनाभट्टी,  मुंबई २२

office@mavipamumbai.org