अग्नीचा नियंत्रित वापर ही मानवाच्या सामाजिक-सांस्कृतिक उत्क्रांतीमधील अतिशय महत्त्वाची घटना! मानवाच्या शरीररचनेत होत गेलेले बदल, उष्णकटिबंधातून समशीतोष्ण प्रदेशात मानवाचे होत गेलेले स्थलांतर, तसेच गुहा-छावण्यांच्या वस्त्यांमध्ये तत्कालीन मानवांचे एकमेकांशी येणारे परस्परसंबंध, या साऱ्यांचा अग्नीशी संबंध आहे. चौदा लाख वर्षांपूर्वी आफ्रिकेत अग्नीचा वापर होत असल्याचा पुरावा मिळाला आहे. चेसोवांजा या केनियाच्या एका उत्खनन स्थळावर अनेक ठिकाणी भाजली गेलेली माती आढळली. होमो इरगॅस्टर या आफ्रिकेतील होमो इरेक्टस प्रजातीतील मानवाचे त्या काळी तेथे वास्तव्य होते. त्याच काळातील स्वार्टक्रान्स या दक्षिण आफ्रिकेतील ठिकाणीदेखील जळक्या हाडांचे अवशेष सापडले आहेत. इस्रायलमधील टाबून या गुहेत आणि त्याच्या आजूबाजूच्या उत्खननभूमींत मिळालेल्या खुणांवरून, तिथे सात लाख वर्षांपूर्वी अग्नीचा वापर सुरू झाला असल्याचे दिसून येते. आदिमानवाने सुमारे पाच लाख वर्षांपूर्वी वापरलेल्या अग्नीच्या खुणा फ्रान्स, हंगेरी आणि चीन अशा निरनिराळ्या ठिकाणी पसरलेल्या दिसतात. अग्नीचा नियंत्रित उपयोग मात्र नंतरच्या काळात सुरू झाला असावा. इस्रायलमधील टाबून गुहेतच अग्नीचा नियंत्रित वापर सुरू झाल्याला साडेतीन लाख वर्षे होऊन गेल्याचे पुरावे स्पष्टपणे सापडतात. आगीच्या वापराचे स्वरूप कालानुरूप कसे बदलत गेले याचे क्रमवार स्थित्यंतर टाबून गुहांमध्ये दिसून येते. आग शिलगावताना त्या काळातील मानवाने, काटक्या किंवा गारगोटय़ांच्या घर्षणाचा वा आघाताचा वापर केला असावा.
हजारपेक्षा जास्त प्रीमियम लेखांचा आस्वाद घ्या ई-पेपर अर्काइव्हचा पूर्ण अॅक्सेस कार्यक्रमांमध्ये निवडक सदस्यांना सहभागी होण्याची संधी ई-पेपर डाउनलोड करण्याची सुविधा
