जमिनीचा वापर केवळ पिकाच्या उत्पादनासाठी न करता जलसंवर्धनासाठीही करायला हवा. एक हंगामी पीक घेता येईल इतका जलसाठा शेतजमिनीतच करता आला पाहिजे. म्हणजे, शेततळेच तयार करायचे असे नाही. कोणताही अतिरिक्त खर्च न करता गरिबापासून श्रीमंतांपर्यंत सर्वाना हे जलसंवर्धनाचे तंत्र वापरता आले पाहिजे. पावसाच्या पाण्याचा थेंब ज्या ठिकाणी पडेल, त्या ठिकाणीच तो जमिनीत साठविणे, असे या तंत्राचे स्वरूप आहे.
सेंद्रिय पदार्थाचे प्रमाण वाढविल्यास जमिनीची जलधारण शक्ती वाढते, हा एक भाग. उन्हाळ्यात जमिनी मोठय़ा प्रमाणात भेगाळतात. मशागत न करून त्या भेगा तशाच ठेवल्यास पाणी आडवे न वाहता जमिनीत जास्त मुरेल. बिना नांगरणीच्या शेतात पडलेला पाऊस जमिनीत जास्त मुरेल. अतिरिक्त पाणी निचरून जाईल व लवकर वापसा येईल. अपुरा पाऊस झाल्यासही जास्त काळ ओलावा टिकून राहील. त्यामुळे पिकांची उगवण व वाढ चांगली होईल. यानंतर जमिनीच्या काही भागांचा वापर केवळ जलसंवर्धनासाठी करावा.
पाऊस अपुरा झाला तरी तणे मोठय़ा प्रमाणावर माजतात. पिकाच्या ओळीतील अंतर वाढवून एक पट्टा पिकाचा व एक पट्टा तणाचा असे करावे. पिकाचा पट्टा तणमुक्त ठेवून पिकाच्या वाढीला व्यवस्थित जागा द्यावी. दोन पिकांच्या ओळीत ३० सेंमीपासून १२० सेंमीपर्यंतच्या पट्टय़ात तणे वाढू द्यावीत व योग्य वेळी पाऊस संपताच तणनाशकाने मारावीत, ग्रासकटरने कापून आच्छादन करावे अगर तणे झोपवावी व त्याची वाढ खुंटवावी. तणे मोठी झाल्यास त्याच्या मुळांचा पसारा जमिनीत खोलवर वाढलेला असेल. या मुळांच्या जाळ्यात एका पिकाच्या गरजेइतके पाणी आपल्याला साठविता येणे शक्य आहे. पुढील वर्षी तणांच्या पट्टय़ात पीक व पिकांच्या पट्टय़ात तण असा फेरपालट करावा. या तंत्राचे अनेक फायदे आहेत. धूप १०० टक्के बंद होते. जमिनीला दरवर्षी मुबलक सेंद्रिय पदार्थ मिळतात. जमिनीची सुपीकता वाढत जाते. पूर्वमशागत व आंतरमशागत खर्चात बचत होते. शेवटी एक हंगामी पिकाच्या अगर कापूस, तूरसारख्या दीर्घ मुदतीच्या पिकाच्या गरजेइतका जलसाठा पिकाच्या मुळाजवळच होतो.
– प्रताप चिपळूणकर (कोल्हापूर)
मराठी विज्ञान परिषद,
वि. ना. पुरव मार्ग, चुनाभट्टी, मुंबई २२
office@mavipamumbai.org
हजारपेक्षा जास्त प्रीमियम लेखांचा आस्वाद घ्या ई-पेपर अर्काइव्हचा पूर्ण अॅक्सेस कार्यक्रमांमध्ये निवडक सदस्यांना सहभागी होण्याची संधी ई-पेपर डाउनलोड करण्याची सुविधा
