आपल्या खाण्यात गहू, भात, मका, ज्वारी, बाजरी, रागी इत्यादी तृणधान्ये आणि तूर, मूग, उडीद, हरभरा, मटकी, कुळीथ इत्यादी कडधान्ये येतात. या दोन्ही गटांतील धान्यांना मिळून अन्नधान्य असे संबोधले जाते. या पिकांतील फुलांमध्ये पुंकेसर व स्त्रीकेसर एकत्र असतात. त्यास मका अपवाद आहे. मक्याच्या ताटावर वरच्या बाजूस तुऱ्यात पुंकेसर आणि अंदाजे मध्यावर असलेल्या कणसावर स्त्रीकेसर असतात. ज्वारी, बाजरी, भात, मका या पिकांत दोन भिन्न वाणांच्या संकरापासून बियाणे मिळवितात. हे बियाणे पेरणीसाठी वापरल्यावर प्रथम पिढीत जोमदार संकरित (हायब्रीड) पीक मिळते. संकरापासून मिळालेल्या बियाण्यास संकरित म्हणजेच हायब्रीड बियाणे म्हणतात. हायब्रीड बियाण्यापासून मिळणाऱ्या पिकाच्या धान्यास हायब्रीड धान्य म्हणतात.
ज्वारी व बाजरी पिकात संकरीकरणात वापरलेल्या मादी वाणात कोशीय-जनुकीय नरवंधत्व असल्याने मोठय़ा प्रमाणात संकरीकरणाचे काम करता येते. मिळालेले संकरित बियाणे शेतकऱ्यांना लागवडीसाठी दिले जाते. यापासून पीक वाढविण्यासाठी शिफारशीप्रमाणे पुरेशी सेंद्रिय व रासायनिक खते देणे, जमीन व पाण्याचे योग्य व्यवस्थापन आणि पीक संरक्षण करणे आवश्यक असते. त्यामुळे उत्पादनक्षमता वाढते.
हायब्रीड पिकापासून मिळालेले धान्य पुढील हंगामासाठी बियाणे म्हणून वापरू नये. कारण त्यापासून मिळालेल्या पिकात (द्वितीय पिढीत) प्रभावी सहकारी जनुकांचे विकेंद्रीकरण होते. त्यामुळे द्वितीय पिढीत प्रथम पिढीसारखे भरघोस उत्पादन मिळत नाही, उलट ते घटते. म्हणून संकरित पीक घेण्यासाठी दरवर्षी नवीन तयार केलेले बियाणे वापरणे आवश्यक असते.
संकरित बियाणे तयार करताना वापरण्यात आलेल्या मादी व नर वाणांत भेसळ आढळल्यास फुलोऱ्यापूर्वीच ती काढून टाकावी लागते. मादी वाणावरील तुरे पोग्यात असतानाच काढून टाकावे लागतात. नर वाणाच्या तुऱ्यातील परागकण नसíगकरीत्या वाऱ्याने वाहून मादी वाणाच्या स्त्रीकेसरावर पडून संकरित बियाणे तयार होते.
अलीकडच्या काळात सीएसएच-९, १४, १७ व २३ हे खरीप ज्वारीचे आणि बाजरीचे श्रद्धा, सबुरी, शांती इत्यादी संकरित वाणे प्रसारित केलेली आहेत. संकरित आणि सुधारित बियाणांच्या वापरामुळे आपण अन्नधान्यांत स्वयंपूर्ण झालो आहोत.
हजारपेक्षा जास्त प्रीमियम लेखांचा आस्वाद घ्या ई-पेपर अर्काइव्हचा पूर्ण अॅक्सेस कार्यक्रमांमध्ये निवडक सदस्यांना सहभागी होण्याची संधी ई-पेपर डाउनलोड करण्याची सुविधा
