महाराष्ट्राच्या राजकारणात ‘पवार’ कुटुंबाला आणि ‘बारामती’ शहराला एक वेगळेच स्थान आहे. कारण, ही दोन्ही नावे गेली पन्नास दशके या ना त्या कारणाने सातत्याने राजकीय आखाड्यात चर्चेत राहिली आहेत. राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्षामध्ये फूट पडल्यानंतर लोकसभा निवडणुकीमध्ये बारामती मतदारसंघामध्ये ‘पवार विरुद्ध पवार’ अशी लढत पहिल्यांदाच पहायला मिळाली. मात्र, राष्ट्रवादी काँग्रेस (शरद पवार) गटाच्या उमेदवार सुप्रिया सुळे यांनी अजित पवार यांच्या नेतृत्वातील राष्ट्रवादी काँग्रेसच्या उमेदवार सुनेत्रा पवार यांचा पराभव करण्यात यश मिळवले. खरे तर दोन्हीही उमेदवार एकाच कुटुंबातले होते, त्यामुळे चर्चा तर होणार होतीच. लोकसभा निवडणुकीमध्ये पराभव झाल्यानंतर सुनेत्रा पवार यांना राज्यसभेवर पाठवण्याचा निर्णय अजित पवार यांच्या राष्ट्रवादी काँग्रेसने घेतला आहे. त्यामुळे एकूण महाराष्ट्राच्या राजकारणामध्ये पवार कुटुंबातील आणखी एक सदस्य राजकीय रणकंदनात उतरल्याचे चित्र आहे. पवार कुटुंबावर घराणेशाहीची टीका यापूर्वीही अनेकदा झाली आहे. स्वत: शरद पवार सध्या राज्यसभेवर खासदार आहेत. त्यांच्या कन्या सुप्रिया सुळे पुन्हा एकदा लोकसभेमध्ये निवडून गेल्या आहेत. शरद पवार यांचे पुतणे अजित पवार आणि नातू रोहित पवार महाराष्ट्राच्या विधानसभेमध्ये आमदार आहेत. त्यातील अजित पवार उपमुख्यमंत्री पदावर आहेत. अशातच आता सुनेत्रा पवार यादेखील राज्यसभेमध्ये प्रवेश करणार असल्यामुळे पवार कुटुंबातील पाचवा सदस्य राजकारणात उतरला आहे.
हेही वाचा : पंतप्रधान मोदींचे विश्वासू सहकारी प्रधान सचिव पदावर कायम; कोण आहेत पी. के. मिश्रा?
राजकीय आखाड्यात पवार कुटुंबातील पाचवा सदस्य
सुनेत्रा पवार यांचा लोकसभेच्या निवडणुकीत पराभव होऊनही राज्यसभेवर जाण्याचा मार्ग सुकर झाल्यामुळे महाराष्ट्राच्या राजकारणात या ना त्या प्रकारे पवार कुटुंबाचेच वर्चस्व असल्याचे एकप्रकारे सिद्ध होते. पवार कुटुंबाचा राजकारणातील इतिहास पहायला गेल्यास तो शरद पवार यांच्या आई-वडिलांपासून सुरू होतो. शरद पवार यांचे वडील गोविंदराव आणि आई शारदाबाई यांच्या ११ मुलापैंकी आठवे सुपुत्र म्हणजे शरद पवार होय. शरद पवार यांना सहा भाऊ तर चार बहिणी आहेत. या सगळ्याच भावंडानी आपापल्या क्षेत्रात चांगली कामगिरी करत महाराष्ट्राच्या राजकीय-सामाजिक जीवनात प्रभाव टाकला आहे. स्वत: ८२ वर्षीय शरद पवार हे महाराष्ट्राचे माजी मुख्यमंत्री आणि केंद्रीय मंत्रीही राहिले आहेत. पवार कुटुंबातील या ११ भावंडांमध्ये सर्वाधिक चर्चेत असलेले आणि प्रभाव टाकणारे व्यक्तिमत्त्व त्यांचेच ठरले आहे.
शरद पवार यांच्या आई शारदाबाई या ‘शेतकरी कामगार पक्षा’च्या सक्रिय कार्यकर्त्या होत्या. त्यामुळे आपल्या आईकडूनच सक्रिय राजकारणाचे धडे शरद पवार यांना अगदी लहान वयापासूनच मिळाले. घरी असे राजकीय वातावरण असल्यामुळे शरद पवार यांची जडणघडण त्या दृष्टीने आपोआपच होत गेली. १९३८ साली शारदाबाई पुणे लोकल बोर्डाच्या निवडणुकीमध्ये बिनविरोध निवडून आल्या. त्या काळी पुण्यात राजकारणात सक्रिय असलेल्या मोजक्या महिलांपैकी त्या एक होत्या. कठोर परिश्रम आणि जनहितासाठी कामे करण्याचे बाळकडू आपल्याला आईकडूनच मिळाले असल्याचे शरद पवार यांनी अनेकदा म्हटले आहे. शरद पवार यांचे ज्येष्ठ बंधू वसंतराव पवार हे पुणे जिल्ह्यातील प्रतिष्ठित वकील होते. त्यांची जमिनीच्या वादातून गोळ्या झाडून हत्या करण्यात आली होती. वसंतराव यांच्याबरोबरच शरद पवार यांचे आणखी तीन ज्येष्ठ बंधू म्हणजेच दिनकरराव पवार, अनंतरराव पवार (उपमुख्यमंत्री अजित पवार यांचे वडील), आणि माधवराव पवार आता हयात नाहीत. सूर्यकांत पवार हे वास्तुविशारद असून ते रिअल इस्टेट क्षेत्रात कार्यरत आहेत. त्यांच्यानंतर सरला जगताप आणि सरोज पाटील या दोन बहिणी आहेत. सरोज पाटील या शेतकरी कामगार पक्षाचे दिवंगत ज्येष्ठ नेते एन. डी. पाटील यांच्या पत्नी आहेत. शरद पवार आणि एन. डी. पाटील यांचे आपापसात राजकीय मतभेद असले तरीही त्यांनी राजकारण आणि समाजकारणातले मुद्दे कधी घराच्या आत येऊ दिले नाहीत. त्यानंतर मीना जगधाने, भाऊ प्रतापराव पवार आणि नीला सासणे अशी लहान भावंडे शरद पवार यांना लाभली. यातील प्रताप पवार हे ‘सकाळ माध्यम समूहा’चे अध्यक्ष असून महाराष्ट्र अंधश्रद्धा निर्मूलन समितीचे विश्वस्त आहेत.
शरद पवार यांचे राजकीय वारस कोण?
राजकारणातील पवार कुटुंबीयांची दुसरी फळी एकमेकांसोबत एकनिष्ठ राहिली असली तरीही तिसऱ्या फळीमध्ये मात्र मतभेद दिसून येत आहेत. शरद पवार यांचे बंधू अनंतराव पवार यांचे सुपुत्र अजित पवार आणि शरद पवार यांच्या नेतृत्वातील दोन राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष तयार झाले आहेत. १९९१ पासून महाराष्ट्राच्या राजकारणात उतरलेले अजित पवार हे १९९९ पासून बराच काळ उपमुख्यमंत्रिपदावर राहिले आहेत. वयाच्या चाळिसीपासूनच राज्याच्या राजकारणात उपमुख्यमंत्री म्हणून राहिलेल्या अजित पवार यांनी सिंचन, ग्रामीण विकास, जलसंपदा आणि वित्त यांसारखी खाती सांभाळली आहेत. त्यामुळे बारामती आणि राज्याच्या राजकारणामध्ये अजित पवार यांचा वावरही पुरेसा प्रभावी आहे.
शरद पवार यांच्या कन्या सुप्रिया सुळे यांचा राजकारणात प्रवेश होईपर्यंत अजित पवार हेच शरद पवार यांचे राजकीय वारस असतील असे मानले जात होते. मात्र, सुप्रिया सुळे यांनी २००९ साली पहिल्यांदा लोकसभेची निवडणूक लढवल्यानंतर या मुद्द्यावरून पहिल्यांदाच साशंकतेचे वातावरण निर्माण झाले. त्यानंतर अजित पवार यांच्या एकहाती वर्चस्वाला धक्का देणारा पवार कुटुंबातील आणखी एक सदस्य म्हणजे रोहित पवार होय. २०१९ च्या विधानसभेच्या निवडणुकीमध्ये कर्जत जामखेड मतदारसंघातून निवडून आलेल्या रोहित पवार यांच्याकडेही शरद पवार यांचा राजकीय वारस म्हणून पाहिले जाऊ लागले. रोहित पवार हे शरद पवार यांचे ज्येष्ठ बंधू दिनकरराव पवार यांचे सुपुत्र आहेत. २०१९ च्या विधानसभा निवडणुकीच्या काही आठवडे आधी अजित पवार आणि शरद पवार यांना मनी लाँड्रिंग प्रकरणात सक्तवसुली संचालनालयाची (ईडी) नोटीस आली. त्यानंतर अजित पवार यांनी आमदारकीचा राजीनामा देत काही काळ अज्ञातवासात जाणे पसंत केले होते.
हेही वाचा : Ajit Pawar vs Yugendra Pawar: पुतण्या काकाचा पराभव करणार का? कोण आहेत युगेंद्र पवार?
काकांना शह देण्यात कोणता पुतण्या ठरणार यशस्वी?
२०१९ च्या लोकसभा निवडणुकीमध्ये मावळ लोकसभा मतदारसंघातून आपल्या मुलाला म्हणजेच पार्थ पवार यांना उमेदवारी दिली जावी, असा अजित पवार यांचा आग्रह होता. मात्र, या आग्रहानंतर शरद पवार यांनी स्वत: लोकसभा निवडणूक लढवण्याचा निर्णय मागे घेतला होता. त्यानंतर मावळ मतदारसंघात उमेदवारी मिळालेल्या पार्थ पवार यांचा पराभव झाला होता. इथून खऱ्या अर्थाने अजित पवार आणि शरद पवार यांचे संबंध ताणण्यास सुरुवात झाली, असे म्हटले जाते. २०१९ सालीही अजित पवार यांनी धक्कातंत्राचा वापर करत देवेंद्र फडणवीस यांच्यासमवेत उपमुख्यमंत्री पदाची शपथ घेतली होती. देवेंद्र फडणवीस यांच्या नेतृत्वातील हे सरकार अगदी काही दिवसच टिकले आणि आपल्या पुतण्याला पुन्हा स्वगृही आणण्यात शरद पवार यशस्वी ठरले. त्यानंतर निर्माण झालेल्या अभूतपूर्व परिस्थितीमध्ये महाराष्ट्रात शिवसेना, राष्ट्रवादी काँग्रेस (अविभक्त) आणि काँग्रेसचे महाविकास आघाडी सरकार सत्तेवर आले होते. शिवसेनेमधून एकनाथ शिंदे यांनी बंडखोरी केल्यानंतर राष्ट्रवादी काँग्रेसमध्येही तोच प्रकार घडलेला पहायला मिळाला. २ जुलै २०२३ रोजी अजित पवार यांनी पक्षातील बहुतांश आमदारांसमवेत भाजपासोबत हातमिळवणी केली.
राष्ट्रवादी काँग्रेसमध्ये फूट पडल्यानेही पवार कुटुंबामध्ये वितुष्ट निर्माण झाल्याचे चित्र आहे. अर्थात, ते अजून तरी फारसे चव्हाट्यावर आलेले नसले तरी सगळेच आलबेल आहे असेही चित्र नाही. पवार कुटुंबातील तिसऱ्या आणि चौथ्या फळीतील भावंडे शरद पवार यांच्या पाठिशी उभे राहताना दिसत आहेत. त्यामुळे आपल्याला डावलण्याचा प्रयत्न केला जातो, असा आधीपासूनच आरोप करणाऱ्या अजित पवार यांच्या मनातील ही भावना अधिक तीव्र होताना दिसत आहे. अजित पवार यांचे सख्खे बंधू श्रीनिवास पवार यांनीही अजित पवार यांच्याविरोधात प्रचार केल्याचे म्हटले जाते. श्रीनिवास पवार यांचे सुपुत्र युगेंद्र पवार आता आपल्या काकांना म्हणजेच अजित पवार यांना राजकीय शह देण्यासाठी मैदानात उतरवले जाणार असल्याची शक्यता वर्तवली जात आहे. या विधानसभा निवडणुकीमध्ये बारामतीमध्ये अजित पवार विरुद्ध युगेंद्र पवार असा सामना झाल्यास पुन्हा एकदा संपूर्ण महाराष्ट्राचे लक्ष याच लढतीकडे लागलेले असेल. आपल्याच काकांना शह देणाऱ्या कोणत्या पुतण्याचे राजकारण यशस्वी ठरेल, हे येणारा काळच ठरवेल.
हेही वाचा : पंतप्रधान मोदींचे विश्वासू सहकारी प्रधान सचिव पदावर कायम; कोण आहेत पी. के. मिश्रा?
राजकीय आखाड्यात पवार कुटुंबातील पाचवा सदस्य
सुनेत्रा पवार यांचा लोकसभेच्या निवडणुकीत पराभव होऊनही राज्यसभेवर जाण्याचा मार्ग सुकर झाल्यामुळे महाराष्ट्राच्या राजकारणात या ना त्या प्रकारे पवार कुटुंबाचेच वर्चस्व असल्याचे एकप्रकारे सिद्ध होते. पवार कुटुंबाचा राजकारणातील इतिहास पहायला गेल्यास तो शरद पवार यांच्या आई-वडिलांपासून सुरू होतो. शरद पवार यांचे वडील गोविंदराव आणि आई शारदाबाई यांच्या ११ मुलापैंकी आठवे सुपुत्र म्हणजे शरद पवार होय. शरद पवार यांना सहा भाऊ तर चार बहिणी आहेत. या सगळ्याच भावंडानी आपापल्या क्षेत्रात चांगली कामगिरी करत महाराष्ट्राच्या राजकीय-सामाजिक जीवनात प्रभाव टाकला आहे. स्वत: ८२ वर्षीय शरद पवार हे महाराष्ट्राचे माजी मुख्यमंत्री आणि केंद्रीय मंत्रीही राहिले आहेत. पवार कुटुंबातील या ११ भावंडांमध्ये सर्वाधिक चर्चेत असलेले आणि प्रभाव टाकणारे व्यक्तिमत्त्व त्यांचेच ठरले आहे.
शरद पवार यांच्या आई शारदाबाई या ‘शेतकरी कामगार पक्षा’च्या सक्रिय कार्यकर्त्या होत्या. त्यामुळे आपल्या आईकडूनच सक्रिय राजकारणाचे धडे शरद पवार यांना अगदी लहान वयापासूनच मिळाले. घरी असे राजकीय वातावरण असल्यामुळे शरद पवार यांची जडणघडण त्या दृष्टीने आपोआपच होत गेली. १९३८ साली शारदाबाई पुणे लोकल बोर्डाच्या निवडणुकीमध्ये बिनविरोध निवडून आल्या. त्या काळी पुण्यात राजकारणात सक्रिय असलेल्या मोजक्या महिलांपैकी त्या एक होत्या. कठोर परिश्रम आणि जनहितासाठी कामे करण्याचे बाळकडू आपल्याला आईकडूनच मिळाले असल्याचे शरद पवार यांनी अनेकदा म्हटले आहे. शरद पवार यांचे ज्येष्ठ बंधू वसंतराव पवार हे पुणे जिल्ह्यातील प्रतिष्ठित वकील होते. त्यांची जमिनीच्या वादातून गोळ्या झाडून हत्या करण्यात आली होती. वसंतराव यांच्याबरोबरच शरद पवार यांचे आणखी तीन ज्येष्ठ बंधू म्हणजेच दिनकरराव पवार, अनंतरराव पवार (उपमुख्यमंत्री अजित पवार यांचे वडील), आणि माधवराव पवार आता हयात नाहीत. सूर्यकांत पवार हे वास्तुविशारद असून ते रिअल इस्टेट क्षेत्रात कार्यरत आहेत. त्यांच्यानंतर सरला जगताप आणि सरोज पाटील या दोन बहिणी आहेत. सरोज पाटील या शेतकरी कामगार पक्षाचे दिवंगत ज्येष्ठ नेते एन. डी. पाटील यांच्या पत्नी आहेत. शरद पवार आणि एन. डी. पाटील यांचे आपापसात राजकीय मतभेद असले तरीही त्यांनी राजकारण आणि समाजकारणातले मुद्दे कधी घराच्या आत येऊ दिले नाहीत. त्यानंतर मीना जगधाने, भाऊ प्रतापराव पवार आणि नीला सासणे अशी लहान भावंडे शरद पवार यांना लाभली. यातील प्रताप पवार हे ‘सकाळ माध्यम समूहा’चे अध्यक्ष असून महाराष्ट्र अंधश्रद्धा निर्मूलन समितीचे विश्वस्त आहेत.
शरद पवार यांचे राजकीय वारस कोण?
राजकारणातील पवार कुटुंबीयांची दुसरी फळी एकमेकांसोबत एकनिष्ठ राहिली असली तरीही तिसऱ्या फळीमध्ये मात्र मतभेद दिसून येत आहेत. शरद पवार यांचे बंधू अनंतराव पवार यांचे सुपुत्र अजित पवार आणि शरद पवार यांच्या नेतृत्वातील दोन राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष तयार झाले आहेत. १९९१ पासून महाराष्ट्राच्या राजकारणात उतरलेले अजित पवार हे १९९९ पासून बराच काळ उपमुख्यमंत्रिपदावर राहिले आहेत. वयाच्या चाळिसीपासूनच राज्याच्या राजकारणात उपमुख्यमंत्री म्हणून राहिलेल्या अजित पवार यांनी सिंचन, ग्रामीण विकास, जलसंपदा आणि वित्त यांसारखी खाती सांभाळली आहेत. त्यामुळे बारामती आणि राज्याच्या राजकारणामध्ये अजित पवार यांचा वावरही पुरेसा प्रभावी आहे.
शरद पवार यांच्या कन्या सुप्रिया सुळे यांचा राजकारणात प्रवेश होईपर्यंत अजित पवार हेच शरद पवार यांचे राजकीय वारस असतील असे मानले जात होते. मात्र, सुप्रिया सुळे यांनी २००९ साली पहिल्यांदा लोकसभेची निवडणूक लढवल्यानंतर या मुद्द्यावरून पहिल्यांदाच साशंकतेचे वातावरण निर्माण झाले. त्यानंतर अजित पवार यांच्या एकहाती वर्चस्वाला धक्का देणारा पवार कुटुंबातील आणखी एक सदस्य म्हणजे रोहित पवार होय. २०१९ च्या विधानसभेच्या निवडणुकीमध्ये कर्जत जामखेड मतदारसंघातून निवडून आलेल्या रोहित पवार यांच्याकडेही शरद पवार यांचा राजकीय वारस म्हणून पाहिले जाऊ लागले. रोहित पवार हे शरद पवार यांचे ज्येष्ठ बंधू दिनकरराव पवार यांचे सुपुत्र आहेत. २०१९ च्या विधानसभा निवडणुकीच्या काही आठवडे आधी अजित पवार आणि शरद पवार यांना मनी लाँड्रिंग प्रकरणात सक्तवसुली संचालनालयाची (ईडी) नोटीस आली. त्यानंतर अजित पवार यांनी आमदारकीचा राजीनामा देत काही काळ अज्ञातवासात जाणे पसंत केले होते.
हेही वाचा : Ajit Pawar vs Yugendra Pawar: पुतण्या काकाचा पराभव करणार का? कोण आहेत युगेंद्र पवार?
काकांना शह देण्यात कोणता पुतण्या ठरणार यशस्वी?
२०१९ च्या लोकसभा निवडणुकीमध्ये मावळ लोकसभा मतदारसंघातून आपल्या मुलाला म्हणजेच पार्थ पवार यांना उमेदवारी दिली जावी, असा अजित पवार यांचा आग्रह होता. मात्र, या आग्रहानंतर शरद पवार यांनी स्वत: लोकसभा निवडणूक लढवण्याचा निर्णय मागे घेतला होता. त्यानंतर मावळ मतदारसंघात उमेदवारी मिळालेल्या पार्थ पवार यांचा पराभव झाला होता. इथून खऱ्या अर्थाने अजित पवार आणि शरद पवार यांचे संबंध ताणण्यास सुरुवात झाली, असे म्हटले जाते. २०१९ सालीही अजित पवार यांनी धक्कातंत्राचा वापर करत देवेंद्र फडणवीस यांच्यासमवेत उपमुख्यमंत्री पदाची शपथ घेतली होती. देवेंद्र फडणवीस यांच्या नेतृत्वातील हे सरकार अगदी काही दिवसच टिकले आणि आपल्या पुतण्याला पुन्हा स्वगृही आणण्यात शरद पवार यशस्वी ठरले. त्यानंतर निर्माण झालेल्या अभूतपूर्व परिस्थितीमध्ये महाराष्ट्रात शिवसेना, राष्ट्रवादी काँग्रेस (अविभक्त) आणि काँग्रेसचे महाविकास आघाडी सरकार सत्तेवर आले होते. शिवसेनेमधून एकनाथ शिंदे यांनी बंडखोरी केल्यानंतर राष्ट्रवादी काँग्रेसमध्येही तोच प्रकार घडलेला पहायला मिळाला. २ जुलै २०२३ रोजी अजित पवार यांनी पक्षातील बहुतांश आमदारांसमवेत भाजपासोबत हातमिळवणी केली.
राष्ट्रवादी काँग्रेसमध्ये फूट पडल्यानेही पवार कुटुंबामध्ये वितुष्ट निर्माण झाल्याचे चित्र आहे. अर्थात, ते अजून तरी फारसे चव्हाट्यावर आलेले नसले तरी सगळेच आलबेल आहे असेही चित्र नाही. पवार कुटुंबातील तिसऱ्या आणि चौथ्या फळीतील भावंडे शरद पवार यांच्या पाठिशी उभे राहताना दिसत आहेत. त्यामुळे आपल्याला डावलण्याचा प्रयत्न केला जातो, असा आधीपासूनच आरोप करणाऱ्या अजित पवार यांच्या मनातील ही भावना अधिक तीव्र होताना दिसत आहे. अजित पवार यांचे सख्खे बंधू श्रीनिवास पवार यांनीही अजित पवार यांच्याविरोधात प्रचार केल्याचे म्हटले जाते. श्रीनिवास पवार यांचे सुपुत्र युगेंद्र पवार आता आपल्या काकांना म्हणजेच अजित पवार यांना राजकीय शह देण्यासाठी मैदानात उतरवले जाणार असल्याची शक्यता वर्तवली जात आहे. या विधानसभा निवडणुकीमध्ये बारामतीमध्ये अजित पवार विरुद्ध युगेंद्र पवार असा सामना झाल्यास पुन्हा एकदा संपूर्ण महाराष्ट्राचे लक्ष याच लढतीकडे लागलेले असेल. आपल्याच काकांना शह देणाऱ्या कोणत्या पुतण्याचे राजकारण यशस्वी ठरेल, हे येणारा काळच ठरवेल.
