सुप्रीम कोर्टाने २०१९ च्या ‘अयोध्या टायटल सूट’ निकालात उल्लेख केलेल्या युरोपियन प्रवाशांचे सुरुवातीचे अहवाल आणि भाजपाचे माजी राज्यसभा खासदार बलबीर पुंज यांनी अयोध्येवर नुकतेच प्रकाशित केलेल्या पुस्तकातील माहितीतून हे स्पष्ट होते की, हिंदूंना समर्पित असलेले मंदिर अयोध्येत पूर्वीपासूनच होते.
हजारपेक्षा जास्त प्रीमियम लेखांचा आस्वाद घ्या ई-पेपर अर्काइव्हचा पूर्ण अॅक्सेस कार्यक्रमांमध्ये निवडक सदस्यांना सहभागी होण्याची संधी ई-पेपर डाउनलोड करण्याची सुविधा
विशेष म्हणजे, या विषयावरील इतर पुस्तकांमधून पुंज यांनी आपल्या पुस्तकात जोडलेल्या विदेशी प्रवाशांची मते आणि इतर काही पुराव्यांच्या आधारावर बहुतेक लोककथांमध्ये मंदिर विध्वंसासाठी बाबरऐवजी औरंगजेबाला जबाबदार धरले होते. फार पूर्वी भारताला भेट दिलेल्या या प्रवाशांनी लिहिलेले पुस्तक आणि त्यात आयोध्येचा केलेला उल्लेख राम मंदिर निकालासाठी महत्त्वपूर्ण ठरला.
विल्यम फिंच (१६०८-१६११)
जहांगीरच्या कारकिर्दीत युरोपियन प्रवासी विल्यम फिंच यांनी भारताला भेट दिली. विल्यम फिंच यांच्या पहिल्या अहवालात ते किल्ले आणि मंदिरांच्या अवशेषांबद्दल बोलले आहे, तर औरंगजेबाच्या मृत्यूनंतरच्या काही दशकांनी लिहिलेल्या आणखी एका अहवालात त्यांनी सहाव्या मुघल सम्राटावर रामाच्या आठवणीतील काही अवशेष नष्ट केल्याचा आरोप केला आहे.
विल्यम फिंच ऑगस्ट १६०८ मध्ये भारतात आले. सुरत येथे उतरून त्यांनी त्यांच्या अयोध्या भेटीबद्दल लिहिले. विल्यम फॉस्टर यांच्या ‘अर्ली ट्रॅव्हल्स इन इंडिया’ या पुस्तकातून ही माहिती घेण्यात आली आहे. १६०८ ते १६११ दरम्यान जहांगीरने मुघल साम्राज्यावर राज्य केले. त्याचकाळात फिंचने अयोध्येला भेट दिली होती. अयोध्येचा त्यांनी “एँशियंट सिटी ऑफ नोट” असा उल्लेख केला आहे. फिंच म्हणतात, “येथे राणीचंदच्या वाड्याचे आणि घरांचे अवशेष आहेत. ज्यांना भारतीय लोक महान देवता मानतात, ज्यांनी मानवी रूप धारण केले होते, इथून वाहणाऱ्या नदीत लोक अंघोळ करतात, ज्यांच्या नावांची नोंद काही ब्राम्हण करतात. नदीच्या पुढच्या बाजूला एक अरुंद प्रवेशद्वार असलेली त्यांची गुहा आहे. परंतु, या गुहेच्या आत इतकी वळणे आहेत की, कुठलाही व्यक्ती नक्कीच भटकेल. या ठिकाणी त्यांच्या शरीराची राख पुरण्यात आल्याचे बोलले जाते. भारताच्या सर्व भागांतून या ठिकाणी लोक स्मरण म्हणून तांदळाचे दाणे काळे करून घेऊन येतात.
सुप्रीम कोर्टाच्या निकालाच्या मजकुरात, “राणीचंदच्या वाड्याचे आणि घरांचे अवशेष यासह रामचंद्र, रामयणाचे नायक अशी एक टीपही जोडण्यात आली आहे. “
जोआन्स डी लाएट (१६३१)
१६२० च्या दशकात डच ईस्ट इंडिया कंपनीचे संचालक बनलेल्या जोआन्स डी लाएटच्या १६३१ च्या अहवालाचाही पुंज यांनी उल्लेख केला आहे. या अहवालाच्या इंग्रजी भाषांतरात म्हटले आहे, “रामचंदच्या किल्ल्याचे आणि राजवाड्याचे अवशेष शहरापासून (अयोध्या) फार दूर नाही. ज्यांना भारतीय लोक देव मानतात; ते म्हणतात की, जगाचा पसारा कसा चालतो हे जाणून घेण्यासाठी त्यांनी मानवी देह धारण केला. “
जोसेफ टिफेन्थलर (१७४०)
१७४० मध्ये औरंगजेबाच्या मृत्यूनंतर तीन दशकांहून अधिक काळानंतरच्या मुघलांच्या कारकिर्दीत जेसुइट मिशनरी जोसेफ टिफेन्थलर यांनी भारताला भेट दिली. त्यांनी लॅटिनमध्ये आपल्या चार दशकांच्या प्रवासाचा लेख लिहिला. इंग्रजी अनुवादात त्यांच्या अयोध्या भेटीचाही संदर्भ आहे. “अवाड, ज्याला सुशिक्षित हिंदू अजुदेआ म्हणतात, हे फार जुन्या काळातील शहर आहे. फेसाबाद (फैजाबाद) ची स्थापना झाल्यापासूनच्या या शहराची लोकसंख्या फार कमी आहे. एक नवीन शहर जिथे राज्यपालाने त्यांचे निवासस्थान बसवले. यानंतर मोठ्या संख्येने लोक (रहिवासी) इथे स्थायिक झाले. दक्षिण किनार्‍यावर रामाच्या स्मरणार्थ बांधलेल्या अनेक इमारती इथे आढळतात. येथील सर्वात उल्लेखनीय म्हणजे सोरगादौरी (स्वर्ग द्वार) ज्याचा अर्थ स्वर्गीय मंदिर असाही आहे. लोकांचे म्हणणे आहे की, रामाने शहरातील सर्व रहिवाशांना या द्वारातूनच स्वर्गात नेले.”
टायफेन्थेलर लिहितात की, हे शहर “राजा बिक्रमादजीत” याने पुन्हा वसवले होते. ते पुढे लिहितात, “या ठिकाणी नदीच्या उंच काठावर एक मंदिर बांधले गेले होते. परंतु, औरंगजेबाने मोहम्मद यांच्या पंथाचा प्रचार करण्यासाठी लोकांचा तिरस्कार करत हिंदूंच्या आस्थेशी जोडलेल्या गोष्टी नष्ट करण्याच्या हेतूने ते पाडले आणि त्याजागी मशीद बांधली.”
“पण, सीता रसोई नावाचे एक ठिकाण प्रसिद्ध आहे. सम्राट औरंगजेबाने रामकोटचा किल्ला पाडून त्याच ठिकाणी तिहेरी घुमट असलेले मशीद बांधले. इतरांचे म्हणणे आहे की ते बाबर यांनी बांधले होते.”
राम झूला अस्तित्वात असल्याचाही ते संदर्भ देतात. रामाचा जन्म झाला होता आणि लोकांनी त्यांची श्रद्धा पाळू नये यासाठी औरंगजेब किंवा बाबरने ते जमीनदोस्त केले होते. ते पुढे म्हणतात, “अजूनही काही ठिकाणी काही धार्मिक पंथ अस्तित्वात आहेत. उदाहरणार्थ, ज्या ठिकाणी रामाचे मूळ निवासस्थान होते, तेथे सर्व श्रद्धाळू तीन वेळा फेऱ्या मारतात आणि जमिनीवर लोटांगण घालतात.”
रॉबर्ट माँटगोमेरी मार्टिन (१९वे शतक)
१८०१ मध्ये डब्लिन येथे जन्मलेले, रॉबर्ट माँटगोमेरी मार्टिन हे नागरी सेवक होते ज्यांनी १९व्या शतकात पूर्व भारतावर तीन खंडांचे पुस्तक लिहिले. तेही आयोध्येचे वर्णन करताना म्हणतात की, अयोध्येतील लोकांचा असा विश्वास होता की, पूर्ण ओसाड झालेले त्यांचे शहर विक्रमादित्याने पुन्हा वसवले होते. पण, मार्टिन या विश्वासाच्या ऐतिहासिकतेवर शंका घेतात. एकेकाळी अस्तित्वात असल्‍याचे मानले जात असलेल्‍या हिंदू मंदिरांचा कोणताही पुरावा मला सापडला नाही. या विनाशासाठी औरंगजेबाच्या उग्र आवेशाला हिंदूंनी कारणीभूत ठरवले आहे. ज्याच्यावर बनारस आणि मथुरेतील मंदिरे उदध्वस्त करण्याचाही आरोप लावला गेला आहे.”
अयोध्येतील राम मंदिर बाबरचा सेनापती मीर बाकी याने १५२८ मध्ये पाडले नसून १६६० मध्ये औरंगजेबाचा भाऊ फेदाई खान याने पाडल्याचा दावा करणारे निवृत्त आयपीएस अधिकारी किशोर कुणाल यांच्या कार्याचा दाखलाही बलबीर पुंज यांनी दिला.
कुणाल यांच्या पुस्तकात, मीर बाकी अजिबातच कुणी ऐतिहासिक व्यक्ती नव्हती असा उल्लेख आहे. औरंगजेबाच्या “धर्मांधता” व्यतिरिक्त कुणालने औरंगजेबाने मंदिर पाडण्याचा निर्णय घेण्यामागचे आणखी एक कारण सांगितले आहे.
“बेट नोयर दारा शुकोहने सुद्धा १६५६ मध्ये प्रसिद्ध संस्कृत ग्रंथ योग वशिष्ठ रामायणाला परशीयन भाषेत भाषांतरित केले. त्याने ‘तर्जुमा जोगा वशिष्ठ’ या शीर्षकाने प्रस्तावना लिहिली.” शुकोहने लिहिले की, त्याने स्वप्नात प्रभू राम पाहिले आणि त्यामुळे त्याला भाषांतर करण्याची इच्छा झाली.
विशेष म्हणजे, या विषयावरील इतर पुस्तकांमधून पुंज यांनी आपल्या पुस्तकात जोडलेल्या विदेशी प्रवाशांची मते आणि इतर काही पुराव्यांच्या आधारावर बहुतेक लोककथांमध्ये मंदिर विध्वंसासाठी बाबरऐवजी औरंगजेबाला जबाबदार धरले होते. फार पूर्वी भारताला भेट दिलेल्या या प्रवाशांनी लिहिलेले पुस्तक आणि त्यात आयोध्येचा केलेला उल्लेख राम मंदिर निकालासाठी महत्त्वपूर्ण ठरला.
विल्यम फिंच (१६०८-१६११)
जहांगीरच्या कारकिर्दीत युरोपियन प्रवासी विल्यम फिंच यांनी भारताला भेट दिली. विल्यम फिंच यांच्या पहिल्या अहवालात ते किल्ले आणि मंदिरांच्या अवशेषांबद्दल बोलले आहे, तर औरंगजेबाच्या मृत्यूनंतरच्या काही दशकांनी लिहिलेल्या आणखी एका अहवालात त्यांनी सहाव्या मुघल सम्राटावर रामाच्या आठवणीतील काही अवशेष नष्ट केल्याचा आरोप केला आहे.
विल्यम फिंच ऑगस्ट १६०८ मध्ये भारतात आले. सुरत येथे उतरून त्यांनी त्यांच्या अयोध्या भेटीबद्दल लिहिले. विल्यम फॉस्टर यांच्या ‘अर्ली ट्रॅव्हल्स इन इंडिया’ या पुस्तकातून ही माहिती घेण्यात आली आहे. १६०८ ते १६११ दरम्यान जहांगीरने मुघल साम्राज्यावर राज्य केले. त्याचकाळात फिंचने अयोध्येला भेट दिली होती. अयोध्येचा त्यांनी “एँशियंट सिटी ऑफ नोट” असा उल्लेख केला आहे. फिंच म्हणतात, “येथे राणीचंदच्या वाड्याचे आणि घरांचे अवशेष आहेत. ज्यांना भारतीय लोक महान देवता मानतात, ज्यांनी मानवी रूप धारण केले होते, इथून वाहणाऱ्या नदीत लोक अंघोळ करतात, ज्यांच्या नावांची नोंद काही ब्राम्हण करतात. नदीच्या पुढच्या बाजूला एक अरुंद प्रवेशद्वार असलेली त्यांची गुहा आहे. परंतु, या गुहेच्या आत इतकी वळणे आहेत की, कुठलाही व्यक्ती नक्कीच भटकेल. या ठिकाणी त्यांच्या शरीराची राख पुरण्यात आल्याचे बोलले जाते. भारताच्या सर्व भागांतून या ठिकाणी लोक स्मरण म्हणून तांदळाचे दाणे काळे करून घेऊन येतात.
सुप्रीम कोर्टाच्या निकालाच्या मजकुरात, “राणीचंदच्या वाड्याचे आणि घरांचे अवशेष यासह रामचंद्र, रामयणाचे नायक अशी एक टीपही जोडण्यात आली आहे. “
जोआन्स डी लाएट (१६३१)
१६२० च्या दशकात डच ईस्ट इंडिया कंपनीचे संचालक बनलेल्या जोआन्स डी लाएटच्या १६३१ च्या अहवालाचाही पुंज यांनी उल्लेख केला आहे. या अहवालाच्या इंग्रजी भाषांतरात म्हटले आहे, “रामचंदच्या किल्ल्याचे आणि राजवाड्याचे अवशेष शहरापासून (अयोध्या) फार दूर नाही. ज्यांना भारतीय लोक देव मानतात; ते म्हणतात की, जगाचा पसारा कसा चालतो हे जाणून घेण्यासाठी त्यांनी मानवी देह धारण केला. “
जोसेफ टिफेन्थलर (१७४०)
१७४० मध्ये औरंगजेबाच्या मृत्यूनंतर तीन दशकांहून अधिक काळानंतरच्या मुघलांच्या कारकिर्दीत जेसुइट मिशनरी जोसेफ टिफेन्थलर यांनी भारताला भेट दिली. त्यांनी लॅटिनमध्ये आपल्या चार दशकांच्या प्रवासाचा लेख लिहिला. इंग्रजी अनुवादात त्यांच्या अयोध्या भेटीचाही संदर्भ आहे. “अवाड, ज्याला सुशिक्षित हिंदू अजुदेआ म्हणतात, हे फार जुन्या काळातील शहर आहे. फेसाबाद (फैजाबाद) ची स्थापना झाल्यापासूनच्या या शहराची लोकसंख्या फार कमी आहे. एक नवीन शहर जिथे राज्यपालाने त्यांचे निवासस्थान बसवले. यानंतर मोठ्या संख्येने लोक (रहिवासी) इथे स्थायिक झाले. दक्षिण किनार्‍यावर रामाच्या स्मरणार्थ बांधलेल्या अनेक इमारती इथे आढळतात. येथील सर्वात उल्लेखनीय म्हणजे सोरगादौरी (स्वर्ग द्वार) ज्याचा अर्थ स्वर्गीय मंदिर असाही आहे. लोकांचे म्हणणे आहे की, रामाने शहरातील सर्व रहिवाशांना या द्वारातूनच स्वर्गात नेले.”
टायफेन्थेलर लिहितात की, हे शहर “राजा बिक्रमादजीत” याने पुन्हा वसवले होते. ते पुढे लिहितात, “या ठिकाणी नदीच्या उंच काठावर एक मंदिर बांधले गेले होते. परंतु, औरंगजेबाने मोहम्मद यांच्या पंथाचा प्रचार करण्यासाठी लोकांचा तिरस्कार करत हिंदूंच्या आस्थेशी जोडलेल्या गोष्टी नष्ट करण्याच्या हेतूने ते पाडले आणि त्याजागी मशीद बांधली.”
“पण, सीता रसोई नावाचे एक ठिकाण प्रसिद्ध आहे. सम्राट औरंगजेबाने रामकोटचा किल्ला पाडून त्याच ठिकाणी तिहेरी घुमट असलेले मशीद बांधले. इतरांचे म्हणणे आहे की ते बाबर यांनी बांधले होते.”
राम झूला अस्तित्वात असल्याचाही ते संदर्भ देतात. रामाचा जन्म झाला होता आणि लोकांनी त्यांची श्रद्धा पाळू नये यासाठी औरंगजेब किंवा बाबरने ते जमीनदोस्त केले होते. ते पुढे म्हणतात, “अजूनही काही ठिकाणी काही धार्मिक पंथ अस्तित्वात आहेत. उदाहरणार्थ, ज्या ठिकाणी रामाचे मूळ निवासस्थान होते, तेथे सर्व श्रद्धाळू तीन वेळा फेऱ्या मारतात आणि जमिनीवर लोटांगण घालतात.”
रॉबर्ट माँटगोमेरी मार्टिन (१९वे शतक)
१८०१ मध्ये डब्लिन येथे जन्मलेले, रॉबर्ट माँटगोमेरी मार्टिन हे नागरी सेवक होते ज्यांनी १९व्या शतकात पूर्व भारतावर तीन खंडांचे पुस्तक लिहिले. तेही आयोध्येचे वर्णन करताना म्हणतात की, अयोध्येतील लोकांचा असा विश्वास होता की, पूर्ण ओसाड झालेले त्यांचे शहर विक्रमादित्याने पुन्हा वसवले होते. पण, मार्टिन या विश्वासाच्या ऐतिहासिकतेवर शंका घेतात. एकेकाळी अस्तित्वात असल्‍याचे मानले जात असलेल्‍या हिंदू मंदिरांचा कोणताही पुरावा मला सापडला नाही. या विनाशासाठी औरंगजेबाच्या उग्र आवेशाला हिंदूंनी कारणीभूत ठरवले आहे. ज्याच्यावर बनारस आणि मथुरेतील मंदिरे उदध्वस्त करण्याचाही आरोप लावला गेला आहे.”
अयोध्येतील राम मंदिर बाबरचा सेनापती मीर बाकी याने १५२८ मध्ये पाडले नसून १६६० मध्ये औरंगजेबाचा भाऊ फेदाई खान याने पाडल्याचा दावा करणारे निवृत्त आयपीएस अधिकारी किशोर कुणाल यांच्या कार्याचा दाखलाही बलबीर पुंज यांनी दिला.
कुणाल यांच्या पुस्तकात, मीर बाकी अजिबातच कुणी ऐतिहासिक व्यक्ती नव्हती असा उल्लेख आहे. औरंगजेबाच्या “धर्मांधता” व्यतिरिक्त कुणालने औरंगजेबाने मंदिर पाडण्याचा निर्णय घेण्यामागचे आणखी एक कारण सांगितले आहे.
“बेट नोयर दारा शुकोहने सुद्धा १६५६ मध्ये प्रसिद्ध संस्कृत ग्रंथ योग वशिष्ठ रामायणाला परशीयन भाषेत भाषांतरित केले. त्याने ‘तर्जुमा जोगा वशिष्ठ’ या शीर्षकाने प्रस्तावना लिहिली.” शुकोहने लिहिले की, त्याने स्वप्नात प्रभू राम पाहिले आणि त्यामुळे त्याला भाषांतर करण्याची इच्छा झाली.
