‘महानिर्वाण’ने गाठली पन्नाशीची उमर

मृत्यू आणि नंतरचे धार्मिक संस्कार या हिंदू धार्मिक कर्मकांडातील पोकळपणावर तिरप्या शैलीत उपरोधपूर्ण केलेल्या ‘महानिर्वाण’ या सतीश आळेकर लिखित-दिग्दर्शित नाटकाचा पहिला प्रयोग २२ नोव्हेंबर १९७४ रोजी पुण्यातील भरत नाट्य मंदिर येथे राज्य नाट्य स्पर्धेत सादर झाला होता. त्याला शुक्रवारी पन्नास वर्षे पूर्ण होत आहेत. मृत्यूनंतर होणाऱ्या वेगवेगळ्या विधींचे विडंबन या नाटकाला वेगळेच परिमाण देते. चंद्रकांत काळे, सतीश आळेकर, रमेश मेढेकर, सुरेश बसाळे यांच्या अभिनयाने सजलेले ‘महानिर्वाण’ नाटक गाजले होते. त्या वर्षीच्या नाट्य स्पर्धेत ‘महानिर्वाण’ला नाट्यनिर्मितीचे दुसरे पारितोषिक मिळाले होते. सतीश आळेकर यांना लेखनाचे प्रथम आणि दिग्दर्शनाचे तिसरे पारितोषिक मिळाले. चंद्रकांत काळे यांना अभिनयाचे आणि आनंद मोडक यांना संगीतासाठीचे पारितोषिक मिळाले होते.

आणखी वाचा-अमोल पालेकर यांच्या कला कारकिर्दीचा ‘ऐवज’ वाचकांच्या हाती

‘थिएटर ॲकॅडमी’च्या १९८० मध्ये झालेल्या परदेश दौऱ्यामध्ये ’घाशीराम कोतवाल’ आणि ‘महानिर्वाण’ या दोन्ही नाटकांचे लंडन येथे प्रयोग झाले होते. ‘महानिर्वाण’ नाटकाचा इंग्रजी, कन्नड, कोकणी, गुजराती, डोग्री, पंजाबी, बंगाली, राजस्थानी व हिंदी अशा नऊ भाषांमध्ये अनुवाद झाला असून, त्यांचे प्रयोगही झाले आहेत. या नाटकाचा दोनदा इंग्रजी अनुवाद झाला असून, गाैरी देशपांडे आणि शांता गोखले अशा समर्थ लेखिकांनी हे भाषांतर केले आहे.

‘एका नाटककाराला त्याच्या हयातीत नाटकाचे सुवर्णमहोत्सवी वर्ष पाहता यावे यापेक्षा दुसरे काय हवे? तमाम रसिक प्रेक्षकांना माझे साष्टांग दंडवत,’ अशी भावना सतीश आळेकर यांनी व्यक्त केली. या नाटकाच्या प्रयोगांतून काम केलेले रमेश मेढेकर, सुरेश बसाळे, आनंद मोडक, नंदू पोळ, श्रीकांत गद्रे, श्याम बोंडे, श्रीकांत राजपाठक, अशोक गायकवाड, श्रीधर राजगुरू असे सहकारी कलाकार आज आपल्यात नाहीत. या सर्वांची आठवण येते, हे त्यांनी आवर्जून सांगितले. ‘नाटक समकालीन आहे की नाही हे नव्या पिढीच्या कलाकारांनी ठरवावे. नाटक करून काय मिळते या विषयी त्यांनीच बोलणे योग्य ठरेल. पहिला प्रयोग झाला त्या वेळी जन्मालाही न आलेल्या नव्या संचातील कलाकारांना नाटक करावेसे वाटते याचा अर्थ ते अजून ताजे आहे, असे म्हणण्यास वाव आहे, असे त्यांनी सांगितले. नाटक लिहिले गेले त्या वेळी आळेकर जेमतेम २३-२४ वर्षांचे होते आणि त्यांच्या पंचविशीत नाटकाचा पहिला प्रयोग झाला होता.

आणखी वाचा-मावळमध्ये प्रसिद्ध बैलगाडा मालकाची ५० लाखांच्या खंडणीसाठी हत्या; नेमकं प्रकरण काय?

हे नाटक सामाजिक स्थित्यंतराचे आहे. देशाच्या स्वातंत्र्याला २५ वर्षे झाली होती. पानशेत पुरानंतरच्या पुण्याची हळूहळू महानगराकडे वाटचाल होण्याची सुरुवात झाली होती. ओंकारेश्वर येथील घाटाचे नवी पेठेमध्ये स्थलांतर होऊन पुण्याला नवी कोरी स्मशानभूमी मिळाली होती. वाडा संस्कृती जाऊन प्लॅट संस्कृती उदयाला येण्याचा हाच कालखंड होता. हे सगळे सामाजिक बदल टिपण्याचे काम मी या नाटकातून केले. लेखन करताना वय लहान असल्याने कदाचित अनुभवाच्या पातळीवर मानसिकदृष्ट्या आकलन झाले नसेलही; पण, झपाटल्यासारखी ऊर्जा मिळाली आणि त्यातून हे नाटक आकाराला गेले. हे नाटक म्हणजे कृष्णसुखात्मिका (ब्लॅक कॉमेडी) वगैरे काही आहे याची कल्पनाही नव्हती. कीर्तनाचा बाज वापरताना पारंपरिक मोडतोड करून काही पुनर्जुळणी करता येते का, एवढाच प्रयत्न केला. हे नाटक पन्नास वर्षे तरुण राहिले म्हणजे त्या प्रयत्नांना यश आले असे म्हणावे लागेल, याकडे आळेकर यांनी लक्ष वेधले.