– जैवइंधनतज्ज्ञ अतुल मुळ्ये
भारताने शाश्वत ऊर्जा स्रोत आणि सुधारित ऊर्जा कार्यक्षमतेवर लक्ष केंद्रित करणे आवश्यक आहे. जैवइंधन, नवीकरणीय आणि कार्बन-तटस्थ ऊर्जा स्रोत म्हणून भारताचे जीवाश्म इंधनावरचे अवलंबित्व कमी करू शकतात. जागतिक जैवइंधन दिनानिमित्त पुण्यातील जैवइंधनतज्ज्ञ अतुल मुळ्ये यांनी लिहिलेला हा विशेष लेख…
जीवाश्म इंधनाच्या अत्यधिक वापरामुळे जागतिक हवामान संकट तीव्र होत आहे, ज्यामुळे कार्बनडाय ऑक्साइडची पातळी वाढत आहे. तापमानात वाढ होत आहे आणि अनपेक्षित हवामान बदल होत आहेत. आयात केलेल्या तेलावर मोठ्या प्रमाणात अवलंबून असल्यामुळे (२०२३-२४ मध्ये १३२.४ अब्ज डॉलर किंमत असलेल्या २३२.५ एमएमटी) विशेषतः भारतातील ऊर्जा आणि वाहतूक क्षेत्रांचे योगदान लक्षणीय आहे. त्यामुळे २०२३ मध्ये जीएचजी उत्सर्जनात १९० दशलक्ष टन वाढ झाली, एकूण २०८ गिगाटन. हे कमी करण्यासाठी, भारताने शाश्वत ऊर्जा स्रोत आणि सुधारित ऊर्जा कार्यक्षमतेवर लक्ष केंद्रित करणे आवश्यक आहे. जैवइंधन, नवीकरणीय आणि कार्बन-तटस्थ ऊर्जा स्रोत म्हणून भारताचे जीवाश्म इंधनावरचे अवलंबित्व कमी करू शकतात. ज्वलन दरम्यान उत्सर्जित होणाऱ्या कार्बनडाय ऑक्साइडचे आणि वनस्पतींनी शोषून घेतलेल्या प्रमाणाचे संतुलन साधून ते हवामान-अनुकूल उपाय देतात. जैवइंधन कमी प्रदूषक उत्सर्जित करते, हवेची गुणवत्ता आणि सार्वजनिक आरोग्य सुधारते आणि रोजगार निर्माण करून आणि स्थानिक उद्योगांना पाठिंबा देऊन ग्रामीण अर्थव्यवस्थांना चालना देते. जैवइंधनामध्ये गुंतवणूक केल्याने हरितगृह वायू उत्सर्जन कमी होऊ शकते, आर्थिक वाढीस चालना मिळू शकते आणि पर्यावरण संवर्धनास पाठबळ मिळू शकते.
हेही वाचा – पुणे पोलिसांची मोठी कारवाई, अमली पदार्थ विभागाकडून एक कोटीचे मेफेड्रोन जप्त
बायोइथेनॉल
बायोइथेनॉल हे उच्च-ऑक्टेन जैवइंधन, मका, बटाटे आणि ऊस यांसारख्या जैवभाराला आंबवून तयार केले जाते. हे नूतनीकरण करण्यायोग्य आहे, इथेनॉलसारखेच आहे आणि त्याच्या उच्च आरओएनमुळे इंजिनाची कार्यक्षमता वाढवते. पेट्रोलमध्ये मिसळल्यावर ते कार्बन मोनॉक्साइड आणि नायट्रोजन ऑक्साइडसारखे प्रदूषक कमी करते. शिवाय, कृषी खाद्यपदार्थांमधून मिळणारे इथेनॉल जीवाश्म इंधनाच्या तुलनेत हरितगृह वायू उत्सर्जन लक्षणीयरीत्या कमी करते.
इथेनॉलमिश्रित पेट्रोल (ईबीपी) कार्यक्रम
कार्बनडाय ऑक्साइड उत्सर्जन आणि जीवाश्म इंधनाची आयात कमी करण्यासाठी गॅसोलीनसह (मोटर स्पिरिट किंवा पेट्रोल) वाहतूक इंधन म्हणून देशांतर्गत उत्पादित बायोइथेनॉलच्या वापरास प्रोत्साहित करण्यासाठी भारत सरकारने (जीओआय) ईबीपी नावाची योजना सुरू केली आहे. २०२१-२२ दरम्यान, साखर कारखाने/डिस्टिलरीद्वारे तेल विपणन कंपन्यांना इथेनॉलच्या विक्रीतून सुमारे २० हजार ५०० कोटी रुपयांचा महसूल मिळाला, ज्यामुळे ते शेतकऱ्यांच्या उसाची देय रक्कम भरण्यास सक्षम झाले. ईबीपी कार्यक्रमामुळे २०१४ ते नोव्हेंबर २०२२ दरम्यान ५३ हजार ८९४ कोटी रुपयांपेक्षा जास्त परकीय चलनाची बचत झाल्याचा अंदाज आहे. या कालावधीत ईबीपी कार्यक्रमामुळे होणारे हरितगृह वायू उत्सर्जन ३१८.२ लाख टनांनी कमी झाले, जे १२.४९ दशलक्ष प्रवासी गाड्यांचा वापर टाळण्याइतके आहे.
कॉम्प्रेस्ड बायोगॅस (सीबीजी)
भारताच्या रस्ते मालवाहतुकीत डिझेलवर चालणाऱ्या वाहनांची संख्या जास्त आहे. हे प्रमाण देशाच्या मालवाहतुकीच्या ७१ टक्के आणि वाहतूक उत्सर्जनाच्या ९२ टक्के आणि भारताच्या ऊर्जा-संबंधित कार्बन उत्सर्जनाच्या १२ टक्के आहे. मालवाहतूक कार्बन उत्सर्जन २०२० मधील २२० दशलक्ष टनांवरून २०५० पर्यंत १२१४ दशलक्ष टनांपर्यंत ४५१ टक्क्यांनी वाढण्याचा अंदाज आहे. सेंद्रिय खाद्यपदार्थांच्या अवायवीय पचनाद्वारे तयार होणारे जैव इंधन सीबीजी, रस्ते वाहतुकीमध्ये डिझेलची जागा घेऊ शकते, कार्बनडाय ऑक्साइडचे उत्सर्जन कमी करू शकते आणि वाहतूक खर्च कमी करू शकते. याव्यतिरिक्त, सीबीजी हीटिंग, कूलिंग आणि वीजनिर्मितीसाठी उद्योगांमधील पारंपरिक नैसर्गिक वायूची जागा घेऊ शकते. एक सामान्य २० टीपीडी सीबीजी प्रकल्प हरितगृह वायू उत्सर्जन ७० टक्क्यांनी कमी करणे, वार्षिक १६,४०० टनांची बचत करणे आणि दररोज ३००-४२० ट्रक सीबीजीवर चालण्यास सक्षम करणे यांसारखे महत्त्वपूर्ण पर्यावरणीय आणि आर्थिक फायदे आणतो. एक स्वच्छ – जळणारा इंधन स्रोत संभाव्यपणे प्रत्येक वर्षी ५.३ कोटी किलोमीटर जातो.
शाश्वत हवाई इंधन
२०१९ मध्ये भारताच्या नागरी विमान वाहतूक क्षेत्राने सुमारे ८० लाख टन एव्हिएशन टर्बाईन इंधनाचा (एटीएफ) वापर केला आणि सुमारे २ कोटी टन हरितगृह वायू उत्सर्जित केले. शाश्वत हवाई इंधनाकडे (एसएएफ) विमान वाहतुकीचे कार्बन उत्सर्जन कमी करण्यासाठीचा मुख्य उपाय म्हणून पाहिले जाते. इंटरनॅशनल एअर ट्रान्सपोर्ट असोसिएशनच्या (आयएटीए) अंदाजानुसार शाश्वत हवाई इंधन निव्वळ- शून्य उद्दिष्टे पूर्ण करण्यासाठी उत्सर्जन ६५ टक्के कमी करू शकते. त्यासाठी ते दर वर्षी सुमारे ४४९ अब्ज लिटर (३५० दशलक्ष टन) आवश्यक आहे. शाश्वत हवाई इंधन हे ए.टी.एफ.च्या रचनेसारखेच नूतनीकरणयोग्य किंवा कचरा-व्युत्पन्न इंधन आहे आणि कॉर्सिया मार्गदर्शक तत्त्वांनुसार आय.सी.ए.ओ.च्या टिकाऊपणाच्या निकषांची पूर्तता करते. कमी सुगंधी सामग्री असलेले काही शाश्वत हवाई इंधन प्रकार स्वच्छ जाळतात आणि पारंपरिक ए.टी.एफ.पेक्षा कमी एस.ओ.एक्स. आणि कण पदार्थ उत्सर्जित करतात.
सामाजिक आणि पर्यावरणीय लाभ
जैवइंधन सामाजिक कल्याण वाढवते, आर्थिक विकासाला चालना देते, सरकारांना नवीकरणीय ऊर्जा उपाय प्रदान करते आणि शेतकऱ्यांच्या उपजीविकेला आधार देते. जैवइंधन उद्योग शेती, बायोमास उत्पादन, प्रक्रिया आणि वितरणामध्ये रोजगार निर्माण करतो, ज्याचा विशेषतः ग्रामीण भागाला फायदा होतो. ग्रामीण भागात जैवइंधन उत्पादन सुविधा स्थापन केल्याने गुंतवणूक आकर्षित करून आणि पायाभूत सुविधांच्या विकासाला पाठिंबा देऊन स्थानिक अर्थव्यवस्थेला चालना मिळू शकते. जैवइंधन ही परवडणारी स्वच्छ ऊर्जा, शाश्वत शहरे आणि चांगले आरोग्य यासह संयुक्त राष्ट्रांच्या शाश्वत विकास उद्दिष्टांशी (एस.डी.जी.) सुसंगत आहे. जैवइंधनाच्या उत्पादनात अनेकदा शेतीचे अवशेष आणि कचरा वापरला जातो. त्यामुळे शेतकऱ्यांना पिकांचे अवशेष व्यवस्थापित करण्यात मदत होते आणि जाळण्याची गरज कमी होते. त्यामुळे हवेची गुणवत्ता आणि मातीचे आरोग्य सुधारू शकते.
आव्हाने आणि पुढील मार्ग
जैवतंत्रज्ञानाच्या पूर्ण क्षमतेची जाणीव करून देण्यासाठी आपण प्रमुख आव्हानांचा सामना केला पाहिजे. त्यामध्ये अन्नधान्य नसलेल्या खाद्यपदार्थांवर लक्ष केंद्रित करणे, कचरा ते ऊर्जा उपायांना प्रोत्साहन देणे आणि नैसर्गिक अधिवासाचे संरक्षण करणे यांचा समावेश आहे. सरकार, उद्योग आणि संस्था यांच्यातील सहकार्य महत्त्वाचे आहे. जैव ऊर्जा नियोजनामध्ये सामाजिक, आर्थिक आणि पर्यावरणीय बाबींचे एकत्रीकरण करण्याबरोबरच संशोधन आणि सहायक धोरणांमध्ये गुंतवणूक करणे आवश्यक आहे.
निष्कर्ष
आपण जागतिक जैवइंधन दिन साजरा करत असताना, सामाजिक प्रगती, आर्थिक विकास आणि पर्यावरणीय नेतृत्वाला चालना देण्याच्या जैवतंत्रज्ञानाच्या क्षमतेला मान्यता देतो. सर्वसमावेशक दृष्टिकोन स्वीकारून आणि आव्हानांचा सामना करून आपण शाश्वत भविष्य घडवू शकतो. सामाजिक सक्षमीकरण, आर्थिक वाढ आणि पर्यावरण संवर्धनासाठी उत्प्रेरक म्हणून जैवऊर्जेचा स्वीकार करू या.
(लेखक प्राज इंडस्ट्रीजमध्ये बायो एनर्जी विभागाचे अध्यक्ष आहेत.)
भारताने शाश्वत ऊर्जा स्रोत आणि सुधारित ऊर्जा कार्यक्षमतेवर लक्ष केंद्रित करणे आवश्यक आहे. जैवइंधन, नवीकरणीय आणि कार्बन-तटस्थ ऊर्जा स्रोत म्हणून भारताचे जीवाश्म इंधनावरचे अवलंबित्व कमी करू शकतात. जागतिक जैवइंधन दिनानिमित्त पुण्यातील जैवइंधनतज्ज्ञ अतुल मुळ्ये यांनी लिहिलेला हा विशेष लेख…
जीवाश्म इंधनाच्या अत्यधिक वापरामुळे जागतिक हवामान संकट तीव्र होत आहे, ज्यामुळे कार्बनडाय ऑक्साइडची पातळी वाढत आहे. तापमानात वाढ होत आहे आणि अनपेक्षित हवामान बदल होत आहेत. आयात केलेल्या तेलावर मोठ्या प्रमाणात अवलंबून असल्यामुळे (२०२३-२४ मध्ये १३२.४ अब्ज डॉलर किंमत असलेल्या २३२.५ एमएमटी) विशेषतः भारतातील ऊर्जा आणि वाहतूक क्षेत्रांचे योगदान लक्षणीय आहे. त्यामुळे २०२३ मध्ये जीएचजी उत्सर्जनात १९० दशलक्ष टन वाढ झाली, एकूण २०८ गिगाटन. हे कमी करण्यासाठी, भारताने शाश्वत ऊर्जा स्रोत आणि सुधारित ऊर्जा कार्यक्षमतेवर लक्ष केंद्रित करणे आवश्यक आहे. जैवइंधन, नवीकरणीय आणि कार्बन-तटस्थ ऊर्जा स्रोत म्हणून भारताचे जीवाश्म इंधनावरचे अवलंबित्व कमी करू शकतात. ज्वलन दरम्यान उत्सर्जित होणाऱ्या कार्बनडाय ऑक्साइडचे आणि वनस्पतींनी शोषून घेतलेल्या प्रमाणाचे संतुलन साधून ते हवामान-अनुकूल उपाय देतात. जैवइंधन कमी प्रदूषक उत्सर्जित करते, हवेची गुणवत्ता आणि सार्वजनिक आरोग्य सुधारते आणि रोजगार निर्माण करून आणि स्थानिक उद्योगांना पाठिंबा देऊन ग्रामीण अर्थव्यवस्थांना चालना देते. जैवइंधनामध्ये गुंतवणूक केल्याने हरितगृह वायू उत्सर्जन कमी होऊ शकते, आर्थिक वाढीस चालना मिळू शकते आणि पर्यावरण संवर्धनास पाठबळ मिळू शकते.
हेही वाचा – पुणे पोलिसांची मोठी कारवाई, अमली पदार्थ विभागाकडून एक कोटीचे मेफेड्रोन जप्त
बायोइथेनॉल
बायोइथेनॉल हे उच्च-ऑक्टेन जैवइंधन, मका, बटाटे आणि ऊस यांसारख्या जैवभाराला आंबवून तयार केले जाते. हे नूतनीकरण करण्यायोग्य आहे, इथेनॉलसारखेच आहे आणि त्याच्या उच्च आरओएनमुळे इंजिनाची कार्यक्षमता वाढवते. पेट्रोलमध्ये मिसळल्यावर ते कार्बन मोनॉक्साइड आणि नायट्रोजन ऑक्साइडसारखे प्रदूषक कमी करते. शिवाय, कृषी खाद्यपदार्थांमधून मिळणारे इथेनॉल जीवाश्म इंधनाच्या तुलनेत हरितगृह वायू उत्सर्जन लक्षणीयरीत्या कमी करते.
इथेनॉलमिश्रित पेट्रोल (ईबीपी) कार्यक्रम
कार्बनडाय ऑक्साइड उत्सर्जन आणि जीवाश्म इंधनाची आयात कमी करण्यासाठी गॅसोलीनसह (मोटर स्पिरिट किंवा पेट्रोल) वाहतूक इंधन म्हणून देशांतर्गत उत्पादित बायोइथेनॉलच्या वापरास प्रोत्साहित करण्यासाठी भारत सरकारने (जीओआय) ईबीपी नावाची योजना सुरू केली आहे. २०२१-२२ दरम्यान, साखर कारखाने/डिस्टिलरीद्वारे तेल विपणन कंपन्यांना इथेनॉलच्या विक्रीतून सुमारे २० हजार ५०० कोटी रुपयांचा महसूल मिळाला, ज्यामुळे ते शेतकऱ्यांच्या उसाची देय रक्कम भरण्यास सक्षम झाले. ईबीपी कार्यक्रमामुळे २०१४ ते नोव्हेंबर २०२२ दरम्यान ५३ हजार ८९४ कोटी रुपयांपेक्षा जास्त परकीय चलनाची बचत झाल्याचा अंदाज आहे. या कालावधीत ईबीपी कार्यक्रमामुळे होणारे हरितगृह वायू उत्सर्जन ३१८.२ लाख टनांनी कमी झाले, जे १२.४९ दशलक्ष प्रवासी गाड्यांचा वापर टाळण्याइतके आहे.
कॉम्प्रेस्ड बायोगॅस (सीबीजी)
भारताच्या रस्ते मालवाहतुकीत डिझेलवर चालणाऱ्या वाहनांची संख्या जास्त आहे. हे प्रमाण देशाच्या मालवाहतुकीच्या ७१ टक्के आणि वाहतूक उत्सर्जनाच्या ९२ टक्के आणि भारताच्या ऊर्जा-संबंधित कार्बन उत्सर्जनाच्या १२ टक्के आहे. मालवाहतूक कार्बन उत्सर्जन २०२० मधील २२० दशलक्ष टनांवरून २०५० पर्यंत १२१४ दशलक्ष टनांपर्यंत ४५१ टक्क्यांनी वाढण्याचा अंदाज आहे. सेंद्रिय खाद्यपदार्थांच्या अवायवीय पचनाद्वारे तयार होणारे जैव इंधन सीबीजी, रस्ते वाहतुकीमध्ये डिझेलची जागा घेऊ शकते, कार्बनडाय ऑक्साइडचे उत्सर्जन कमी करू शकते आणि वाहतूक खर्च कमी करू शकते. याव्यतिरिक्त, सीबीजी हीटिंग, कूलिंग आणि वीजनिर्मितीसाठी उद्योगांमधील पारंपरिक नैसर्गिक वायूची जागा घेऊ शकते. एक सामान्य २० टीपीडी सीबीजी प्रकल्प हरितगृह वायू उत्सर्जन ७० टक्क्यांनी कमी करणे, वार्षिक १६,४०० टनांची बचत करणे आणि दररोज ३००-४२० ट्रक सीबीजीवर चालण्यास सक्षम करणे यांसारखे महत्त्वपूर्ण पर्यावरणीय आणि आर्थिक फायदे आणतो. एक स्वच्छ – जळणारा इंधन स्रोत संभाव्यपणे प्रत्येक वर्षी ५.३ कोटी किलोमीटर जातो.
शाश्वत हवाई इंधन
२०१९ मध्ये भारताच्या नागरी विमान वाहतूक क्षेत्राने सुमारे ८० लाख टन एव्हिएशन टर्बाईन इंधनाचा (एटीएफ) वापर केला आणि सुमारे २ कोटी टन हरितगृह वायू उत्सर्जित केले. शाश्वत हवाई इंधनाकडे (एसएएफ) विमान वाहतुकीचे कार्बन उत्सर्जन कमी करण्यासाठीचा मुख्य उपाय म्हणून पाहिले जाते. इंटरनॅशनल एअर ट्रान्सपोर्ट असोसिएशनच्या (आयएटीए) अंदाजानुसार शाश्वत हवाई इंधन निव्वळ- शून्य उद्दिष्टे पूर्ण करण्यासाठी उत्सर्जन ६५ टक्के कमी करू शकते. त्यासाठी ते दर वर्षी सुमारे ४४९ अब्ज लिटर (३५० दशलक्ष टन) आवश्यक आहे. शाश्वत हवाई इंधन हे ए.टी.एफ.च्या रचनेसारखेच नूतनीकरणयोग्य किंवा कचरा-व्युत्पन्न इंधन आहे आणि कॉर्सिया मार्गदर्शक तत्त्वांनुसार आय.सी.ए.ओ.च्या टिकाऊपणाच्या निकषांची पूर्तता करते. कमी सुगंधी सामग्री असलेले काही शाश्वत हवाई इंधन प्रकार स्वच्छ जाळतात आणि पारंपरिक ए.टी.एफ.पेक्षा कमी एस.ओ.एक्स. आणि कण पदार्थ उत्सर्जित करतात.
सामाजिक आणि पर्यावरणीय लाभ
जैवइंधन सामाजिक कल्याण वाढवते, आर्थिक विकासाला चालना देते, सरकारांना नवीकरणीय ऊर्जा उपाय प्रदान करते आणि शेतकऱ्यांच्या उपजीविकेला आधार देते. जैवइंधन उद्योग शेती, बायोमास उत्पादन, प्रक्रिया आणि वितरणामध्ये रोजगार निर्माण करतो, ज्याचा विशेषतः ग्रामीण भागाला फायदा होतो. ग्रामीण भागात जैवइंधन उत्पादन सुविधा स्थापन केल्याने गुंतवणूक आकर्षित करून आणि पायाभूत सुविधांच्या विकासाला पाठिंबा देऊन स्थानिक अर्थव्यवस्थेला चालना मिळू शकते. जैवइंधन ही परवडणारी स्वच्छ ऊर्जा, शाश्वत शहरे आणि चांगले आरोग्य यासह संयुक्त राष्ट्रांच्या शाश्वत विकास उद्दिष्टांशी (एस.डी.जी.) सुसंगत आहे. जैवइंधनाच्या उत्पादनात अनेकदा शेतीचे अवशेष आणि कचरा वापरला जातो. त्यामुळे शेतकऱ्यांना पिकांचे अवशेष व्यवस्थापित करण्यात मदत होते आणि जाळण्याची गरज कमी होते. त्यामुळे हवेची गुणवत्ता आणि मातीचे आरोग्य सुधारू शकते.
आव्हाने आणि पुढील मार्ग
जैवतंत्रज्ञानाच्या पूर्ण क्षमतेची जाणीव करून देण्यासाठी आपण प्रमुख आव्हानांचा सामना केला पाहिजे. त्यामध्ये अन्नधान्य नसलेल्या खाद्यपदार्थांवर लक्ष केंद्रित करणे, कचरा ते ऊर्जा उपायांना प्रोत्साहन देणे आणि नैसर्गिक अधिवासाचे संरक्षण करणे यांचा समावेश आहे. सरकार, उद्योग आणि संस्था यांच्यातील सहकार्य महत्त्वाचे आहे. जैव ऊर्जा नियोजनामध्ये सामाजिक, आर्थिक आणि पर्यावरणीय बाबींचे एकत्रीकरण करण्याबरोबरच संशोधन आणि सहायक धोरणांमध्ये गुंतवणूक करणे आवश्यक आहे.
निष्कर्ष
आपण जागतिक जैवइंधन दिन साजरा करत असताना, सामाजिक प्रगती, आर्थिक विकास आणि पर्यावरणीय नेतृत्वाला चालना देण्याच्या जैवतंत्रज्ञानाच्या क्षमतेला मान्यता देतो. सर्वसमावेशक दृष्टिकोन स्वीकारून आणि आव्हानांचा सामना करून आपण शाश्वत भविष्य घडवू शकतो. सामाजिक सक्षमीकरण, आर्थिक वाढ आणि पर्यावरण संवर्धनासाठी उत्प्रेरक म्हणून जैवऊर्जेचा स्वीकार करू या.
(लेखक प्राज इंडस्ट्रीजमध्ये बायो एनर्जी विभागाचे अध्यक्ष आहेत.)
