लोकसत्ता प्रतिनिधी
पुणे : भारतासह जगभरात होणाऱ्या निवडणुकांमध्ये एक समान गुणधर्म संशोधनात आढळून आला आहे. निवडणुकीत मतदारांनी केलेल्या मतदानाची टक्केवारी ही विजयी अंतराच्या सांख्यिकीय वितरणाच्या अंदाजासाठी पुरेशी असल्याचा निष्कर्ष या संशोधनातून स्पष्ट झाला असून, या संशोधनासाठी पुण्यातील भारतीय विज्ञान शिक्षण आणि संशोधन संस्थेच्या (आयसर पुणे) शास्त्रज्ञांनी खास प्रारूप (मॉडेल ) विकसित केले.
आयसर पुणे येथील प्रा. एम. एस. संथानम यांच्या नेतृत्वाखाली ‘युनिव्हर्सल स्टॅटेस्टिक्स ऑफ कॉम्पिटिशन इन डेमोक्रॅटिक इलेक्शन’ हे संशोधन करण्यात आले. या संशोधनाचा शोधनिबंध फिजिकल रिव्ह्यू लेटर्स या संशोधनपत्रिकेत नुकताच प्रसिद्ध झाला. या संशोधनाला भारत सरकारच्या विज्ञान व अभियांत्रिकी संशोधन मंडळ (सर्ब), विज्ञान आणि तंत्रज्ञान विभागाचे पाठबळ मिळाले. संशोधनासाठीचे विदा विश्लेषण नॅशनल सुपरकम्प्युटिंग मिशनच्या परम ब्रह्मा या महासंगणकाच्या साहाय्याने करण्यात आले. टोकाच्या भावभावना, स्पर्धा, विचारसरणी आणि काही वेळा हिंसा अशा अस्थिर वातावरणात निवडणुका होतात.
आणखी वाचा-किसन महाराज साखरे यांचे निधन
मात्र, निवडणुकांच्या या गोंधळात काही समान गुणधर्म असतात का, याचा शोध घेण्याचा या संशोधनाचा उद्देश होता. या संशोधनासाठी सहा खंडांतील ३४ देशांतील ५८१ निवडणुकांच्या विदाचा अभ्यास करण्यात आला. मतदार कशा पद्धतीने उमेदवारांची निवड करतात हे अभ्यासण्यासाठी यादृच्छिक मतदान प्रारूप (रँडम व्होटिंग मॉडेल) विकसित करण्यात आले. प्रारूपाचा वापर करून केलेल्या अभ्यासानुसार मिळालेले निष्कर्ष प्रत्यक्ष निवडणूक निकालांशी पूर्णतः जुळणारे होते. १९५२ ते २०१९ या कालावधीतील भारतातील निवडणुकांचा प्रारूपाद्वारे अभ्यास केल्यावर विजयी अंतराचे वितरण इतर देशांतील घटकांशी सुसंगत होते.
प्रा. संथानम म्हणाले, ‘या संशोधनातून, मतदारांचा निवडणुकीतील सहभाग निवडणुकांचे स्वरूप कशा प्रकारे ठरवतो, निवडणुकांची प्रामाणिकता टिकवण्यासाठी विज्ञान कसे मदत करू शकते हे दिसून आले.’
निवडणुकीतील गैरप्रकार ओळखण्यासाठी उपयुक्त
बहुतांश देशांतील निवडणुकांच्या निकालात आढळणारा समान गुणधर्म काही देशांच्या बाबतीत अपयशी ठरल्याचे दिसून आले. उदाहरणार्थ, गेल्या दशकातील इथिओपिया आणि बेलारूसमधील निवडणुकांमध्ये समान गुणधर्मापेक्षा तफावत आढळली. तत्कालीन निवडणुकांना प्रतिष्ठित आंतरराष्ट्रीय माध्यमे आणि नागरी संस्थांनी संशयास्पद ठरवले होते. या अनुषंगाने प्रारूपाद्वारे केलेले विश्लेषण जगभरातील निवडणूक गैरप्रकार ओळखण्यासाठी उपयुक्त ठरू शकते, असे संशोधकांचे म्हणणे आहे.
