घर म्हणजे फक्त इमारत असते का? अलीकडे पुण्यात ज्या प्रमाणात इमारतींचा पुनर्विकास सुरू आहे, त्यामुळे पडलेला हा प्रश्न. शहरातील कोणत्याही भागातून जा, तुमच्या वाटेवर रस्त्याच्या कडेला किमान चार-दोन इमारतींबाहेर तरी चांगले पंधरा-वीस फुटांचे निळे पत्रे लागलेले दिसतील. विस्तारित पुणे मुळातच नवीन आहे. त्यामुळे तेथे हे प्रमाण कदाचित नगण्य असेल, पण पेठांचा भाग, डेक्कन जिमखाना परिसर, सहकारनगर, नवी पेठ, कोथरूड, कर्वेनगर, महर्षीनगर, मुकुंदनगर आदी अनेक भागांत इमारती पुन्हा विकसित होत आहेत. या सर्व भागांतील अनेक इमारती ४०-५० वर्षे जुन्या, त्यामुळे जरा फिक्या दिसू लागलेल्या. आता, पूर्वीचे बहुतांश बांधकाम तसे मजबूत. त्यामुळे रचनात्मक दोष फारसा नसला, तरी देखभाल-दुरुस्तीकडे कानाडोळा केल्याने ओल, गळती अशा समस्यांना तोटा नाही. मात्र, कुटुंबाच्या जमा-खर्च खतावणीत बसेल इतकीच तात्पुरती डागडुजी करून त्या ‘चालवून’ घेतलेल्या. पेठांचा भाग सोडला, तर उपरोल्लेखित अनेक भाग १९६१ च्या पानशेत पुरानंतर विकसित झालेले. त्या काळी शहराच्या बाहेरचेच! याच सगळ्या भागात पुनर्विकास जोरात सुरू असून, इमारतींची ही गेलेली रया नव्या चकचकीत इमारती उभारून पुन्हा आणली जात आहे, म्हणे!
साधारण सत्तरच्या दशकात अशा इमारतींतल्या दोन वा तीन खोल्यांच्या सदनिकांत जन्मलेल्या पिढ्या नव्वदच्या दशकातील जागतिकीकरणामुळे उत्तम कमावत्या झाल्या आणि राहायला ‘जागा’ कमी पडू लागली. जे परदेशात गेले, त्यांनाही; कारण तेथून सुटीसाठी काही दिवस ‘घरी’ आल्यावर तेवढ्या काळापुरतीही तडजोड करणे अवघड बनले. विलायती पद्धतीच्या शौचालयापासून पाच-सात वर्षांच्या पोरांनाही लागणाऱ्या ‘स्वतंत्र अवकाशा’मुळे मोठी जागा ही गरजच बनू लागली. पुनर्विकासाने त्यांच्या प्रश्नांना उत्तरे दिली. चूक काहीच नाही. शहर वाढत असताना शहराने समृद्धीच्या खुणा अंगाखांद्यावर वागवायच्याच असतात. पुण्यानेही त्या वागवल्या. जगभरातील शहरे वाढताना, त्यांना जो नियम, तोच पुण्याला, पुणेकरांनाही लागू. आणि, हा पुनर्विकास नको आहे, असे म्हणणारा पुणेकरही विरळाच. वाढीव चटई क्षेत्र वा विकास हस्तांतर हक्क वापरून विकासक देत असलेल्या जागेत एक-दोन अतिरिक्त खोल्या मिळत असतील, तर कुणाला नको आहेत?
तर, नुकताच पुनर्विकास झालेल्या आणि पुनर्विकासासाठी सज्ज असलेल्या अनेक इमारती पुण्याला सध्या नवी झळाळी आणताहेत. डेक्कन जिमखाना परिसरातील देखणे, जुने दगडी बंगले, आवारात पारिजातकाची झाडे आणि त्यांचा सडा मावू शकणाऱ्या कोथरूड-कर्वेनगरातील इमारती, सहकारनगरातील छोटेखानी बैठे बंगले, असे सर्व आता पुनर्विकसित होते आहे आणि इंचन् इंच जागेचा वापर झाल्याने सदनिकाधारकांना एक-दोन अतिरिक्त खोल्या मिळू लागल्या आहेत. शिवाय, दोन-चार अतिरिक्त मजले चढवता आल्याने बांधकाम व्यावसायिकांचाही फायदा. मात्र, या सर्व पुनर्विकसित इमारतींसमोरचे रस्ते रुंदावलेले नाहीत. त्यामुळे या इमारतीत येणाऱ्या अतिरिक्त गाड्यांची गर्दी या रस्त्यांना पेलणार का? बोळांतून अग्निशामक दलाची मोठी गाडी जाऊ शकणार का? प्रत्येकच जुन्या सदनिकाधारकाला अतिरिक्त खोल्या देण्याचे आश्वासन पूर्ण करण्यासाठी विकासकाने शेजारचा ओढा बुजवला आहे. त्याला पूर आला, तर सर्वच खोल्या भिजणार, की फक्त पार्किंग पाण्याखाली जाईल, की कसे? पाच-सात वर्षांच्या मुलाला सदनिकेत स्वतंत्र खोली मिळाली असली, तरी इमारतीखालचा रस्ता आक्रसल्याने तो वा ती सायकल बाहेर काढताना शेजारच्या इमारतीच्या पुनर्विकासासाठी वाळू घेऊन चाललेल्या डंपरखाली येऊ शकेल, याची भीती वाटणार का?… हे आणि असे आनुषंगिक इतर अनेक प्रश्न आपल्या मनात निर्माण होत नाहीत, की हे काम नगरनियोजनकारांचे आहे म्हणून आपण गप्प बसतो? नियोजनकारांच्या मनात ते उमटत नसतील किंवा उमटूनही ते केवळ त्यांचेच उखळ पांढरे करण्यापुरते पाहणार असतील, तर त्यांना आपण जाब विचारायला नको? का असे प्रश्न निर्माण करणे म्हणजे विकासाला विरोध करण्यासारखे आहे, अशी आपली आता धारणा झाली आहे (का करून दिली गेली आहे)?
पुणेकरांच्या बाबतीत अलीकडे एक वैशिष्ट्य जाणवते. ते असे, की उपरोल्लेखित प्रश्न पडण्याऐवजी, ‘माझी राहती इमारत आधुनिक हवी, पण तरी पुण्याचे पुणेपण टिकले पाहिजे,’ असे म्हणण्याची हौस पुणेकरांत हल्ली फार बहरू लागली आहे. शहराचे नेतेपण करणाऱ्यांसाठी ते फायद्याचेच आहे. कारण, ही हौस नवे प्रश्न विचारण्याऐवजी लोकांना नॉस्टॅल्जियात रमवते. हे असे पुणेकर युरोपच्या सहली करून, तेथील असंख्य छायाचित्रे समाजमाध्यमांवर पोस्टत बसतात. अशा लब्धप्रतिष्ठितांना तेथील सौंदर्यदृष्टीचा अविभाज्य भाग असलेल्या जुन्या इमारतींचे जुनेपण टिकवून त्यांचा नव्याने कसा विकास केला गेला आहे, याचा अभ्यास सोडा, गंधपण नसतो. असे गणंग मग इकडे पुण्यात स्वत: पुनर्विकसित इमारतीत राहतात आणि पेठांत जाऊन म्हणतात, ‘पूर्वीचे पुणे आता राहिले नाही!’ या अशा उसाशांना दांभिकपणा म्हणतात, संचिताबाबतचा आदर नाही. मुद्दा असा, की शहराचे संचित म्हणून जपायच्या इमारतींसाठी शहरवासीयांनी लढे उभारावे लागतात, नुसते उसासे टाकून काही होत नाही. पण, अलीकडे शेजारच्या घरातून भांडणाचे आवाज आले, तरी दारे-खिडक्या अधिकाधिक घट्ट लावून घेण्याची सवय लागल्याने आभासी मंचांवर टिप्पण्या करण्याइतकेच ‘सामाजिक’ काही तरी आपण करू शकतो. हेच पुनर्विकासाबाबतीतही. केवळ जुन्या इमारती पाडून नव्या उभारणे म्हणजे पुनर्विकास नव्हे. याला फार तर पुनर्बांधकाम म्हणता येईल. विकासामध्ये आजूबाजूच्या पायाभूत सुविधा, नागरी सेवा, दळणवळण आदी गोष्टी सुकर होणेही अपेक्षित असते. इमारत पुन्हा बांधताना ते होत नसेल, तर काही तरी चुकते आहे आणि ती दुरुस्त न करता, तशीच करत राहणे महागात पडणार आहे. इमारती बांधल्या, तरी त्यात राहणाऱ्या माणसांचे इमारतीबाहेरील जीवन सुकर नसेल, तर आतही ते नसेल.
बाकी, नुसत्या राहण्याच्या जागेलाच घर म्हणायचे असेल, तर सर्व चुका लखलाभ!
siddharth.kelkar@expressindia.com
