पुण्यातील जकातीला एकशेछप्पन्न वर्षांचा इतिहास

पुण्यातील जकातीची आकारणी रविवारी मध्यरात्री बंद झाली आणि जकात वसुलीच्या १५६ वर्षांच्या प्रक्रियेला पूर्णविराम मिळाला. पुणे नगरपालिकेकडून पुण्याच्या कारभाराला सुरुवात झाल्यानंतर मे १८५८ मध्ये प्रथम टोलची आणि त्यानंतर जकातीची आकारणी शहरात सुरू झाली होती. पुण्यात जकातीचे पहिल्या वर्षीचे उत्पन्न २० ते २५ हजार रुपये इतके होते आणि यंदा ते तेराशे कोटींवर गेले आहे.
पुणे नगरपालिकेची स्थापना झाल्याचे राजपत्र २० मे १८५७ रोजी प्रसिद्ध करण्यात आले आणि ‘आजपासून पुणे नगरपालिका स्थापन झाली असून १ जून १८५७ पासून तिचे कामकाज सुरू होईल’ असे जाहीर करण्यात आले होते. मात्र, देशात इंग्रजांविरुद्ध सुरू झालेल्या बंडामुळे पुणे नगरपालिकेचे कामकाज या घोषणेप्रमाणे सुरू होऊ शकले नाही. ते प्रत्यक्षात मे १८५८ मध्ये सुरू झाले. त्यावर्षीपासूनच नगरपालिकेने टोल कराची आकारणी सुरू केली आणि पहिल्यावर्षीचे नगरपालिकेचे एकूण उत्पन्न २८ हजार रुपये होते. त्यातील मोठा वाटा टोलचाच होता. उपलब्ध आकडेवारीवर नजर टाकली, तर पहिल्या वर्षी महापालिकेला टोलद्वारे सुमारे २० ते २५ हजारांचे उत्पन्न मिळाले होते आणि रविवारी (३१ मार्च) संपलेल्या आर्थिक वर्षांत महापालिकेचे जकातीचे उत्पन्न तेराशे कोटींवर गेले आहे. पहिल्या अकरा वर्षांच्या टोलआकारणीनंतर सन १८६९-७० मध्ये टोलऐवजी पुण्यात जकात सुरू झाली आणि त्यावर्षी नगरपालिकेचे उत्पन्न एक लाख २९ हजार इतके झाले होते.
पुणे नगरपालिका आणि १९५० साली स्थापन झालेली महापालिका यांच्या उत्पन्नावर नजर टाकली, तर पहिल्या वर्षांपासून जकातीच्या उत्पन्नाचाच वाटा आजतागायत सर्वाधिक राहिला आहे. सन १८८२ मध्ये जकातीचे उत्पन्न ६८ टक्के इतके होते, तर सन १९४६ मध्ये ते ५८ टक्के होते. त्यानंतरही एकूण उत्पन्नाच्या सरासरी ४५ ते ५० टक्के एवढे उत्पन्न जकातीचेच राहिले आहे. महापालिकेचे जकात कार्यालय महापालिकेजवळच असून ते शिवाजीराव आढाव आयातकर भवन नावाने ओळखले जाते. या इमारतीत १३ नोव्हेंबर १८८२ मध्ये हे कार्यालय आले, त्यापूर्वी सध्या जेथे श्रमिक भवन उभे आहे त्या परिसरात जकात विभागाचे कार्यालय होते.