बॉक्सर मेरी कोमने विक्रमी सहावे सुवर्णपदक नवी दिल्लीत ज्या संकुलात जिंकले, त्याचे नाव खाशाबा जाधव हॉल! हॉकी आणि क्रिकेटेतर खेळांमध्ये भारताचे नाव जगाच्या नकाशावर खाशाबांनीच पहिल्यांदा झळकावले. १९५२मध्ये हेलसिंकीच्या थंडीत खाशाबांना कांस्यपदकाची कुस्ती खेळावी लागणार याची कल्पनाही कोणी दिली नव्हती. त्यामुळे खाशाबा बाहेर फिरत होते आणि अगदी वेळेवर सामनास्थळी दाखल झाले. तरीही त्यांनी कुस्ती मारली आणि स्वतंत्र भारताला पहिले वैयक्तिक ऑलिंपिक पदक जिंकून दिले. अपेक्षा, पाठबळ आणि प्रसिद्धी वलय यांचा पूर्णपणे अभाव असताना खाशाबांनी अत्यंत अवघड कामगिरी करून दाखवली होती. मेरी कोमवर आज कौतुकवर्षांव होत असला तरी तिची सुरुवातीची वाटचालही खाशाबांपेक्षा वेगळी नव्हती. अपेक्षा, पाठबळ यांचा अभाव होता आणि वलयाची अपेक्षा नव्हती. पण खेळावर निष्ठा होती आणि आत्मविश्वासाची उणीव नव्हती. नवी दिल्लीत शनिवारी मेरी कोम खेळली त्यावेळी तिला बघायला प्रेक्षकांची साथ २००२मध्ये तिने पहिल्यांदा जगज्जेतेपद पटकावले तेव्हा किंवा ती प्रतिकूल परिस्थितीत या खडतर वाटेवर मार्गस्थ झाली तेव्हा मिळाली नव्हती. खाशाबा आणि मेरी कोम या भारतीय क्रीडाक्षेत्रातल्या खऱ्या संघर्षगाथा आहेत. खाशाबांच्या गाथेचा शेवट तितकासा आनंदमयी नव्हता, मेरी कोम सध्याच्या बदललेल्या परिस्थितीत तुलनेने सुदैवी ठरली. २००६मध्ये याच दिल्ली नगरीत मेरी कोमने दुसऱ्यांदा जागतिक स्पर्धा जिंकली, त्यावेळी प्रशिक्षक मंडळींपेक्षा फारच तुरळक प्रेक्षक तिला प्रोत्साहन देण्यासाठी होते. मणिपूरमध्ये कोम वंशसमूहात मेरी जन्माला आली. कोमवंशीयांची संख्या जेमतेम ४० हजार आहे. अशा अल्पसंख्य समूहात जन्माला येऊन, प्रथम मणिपूरमध्ये, मग देशात आणि अखेरीस जगात चमकण्यासाठी काय त्याग करावा लागला याची कल्पना मेरीखेरीज फार थोडय़ांना असेल. टेनिस, बॅडमिंटन, क्रिकेट, टेबल टेनिस, अ‍ॅथलेटिक्स अशा खेळांमध्येच ज्या काळात महिलांना समाजमान्यता होती, त्या काळात बॉक्सिंगसारख्या खेळात मणिपूरच्या या जिगरबाज मुलीने कारकीर्द घडवण्याचे धाडस केले. तिच्या किडकिडीत शरीरयष्टीकडे पाहून अनेकांनी तिला यापासून परावृत्त करण्याचा प्रयत्न केला. त्या सगळ्यांकडे मेरीने दुर्लक्ष केले हे या देशाचे भाग्यच! शेतकऱ्याच्या घरात जन्माला आलेल्या मेरीला शाळेत असल्यापासूनच खेळांमध्ये आणि विशेषत अ‍ॅथलेटिक्समध्ये रस होता. १९९८ च्या बँकॉक एशियाडमध्ये मणिपूरच्या डिंको सिंगने सुवर्णपदक जिंकले. त्यामुळे मणिपूरमध्ये डिंको सिंगचा भव्य सत्कार झाला. त्यावेळी मणिपूरमध्ये अनेक तरुणांमध्ये बॉक्सिंगविषयी आकर्षण निर्माण झाले. मेरी कोम त्यांतीलच एक. तिचे वडील उत्तम कुस्ती खेळायचे. पण मेरीने बॉक्सिंग खेळू नये असे त्यांना वाटायचे. बॉक्सिंग खेळून चेहरा विद्रूप झाला, तर हिचे लग्न कसे होणार ही त्यांना चिंता! घरच्यांना अंधारात ठेवून मेरीने स्वतच बॉक्सिंगची वाट धरली. जागतिक स्पर्धेत विक्रमी सहावे सुवर्णपदक जिंकूनही ती संपलेली नाही. टोक्यो २०२० ऑलिंपिकचे तिला सुवर्णपदक खुणावत आहे.
२० वर्षे किंवा त्यापेक्षाही अधिक काळ एखाद्या खेळात नैपुण्य मिळवून अढळपद पटकावलेली भारतीय क्रीडा क्षेत्रातली त्रिमूर्ती म्हणजे विश्वनाथन आनंद, सचिन तेंडुलकर आणि लिएँडर पेस. मेरीची कामगिरी त्यांच्या तोडीची मानावी लागेल. परवा दिल्लीत तिच्याविरुद्ध अंतिम फेरीत उभी राहिलेली हाना ओखोटा ही मेरी पहिल्यांदा जगज्जेती झाली, त्यावेळी अवघी सहा वर्षांची होती. ३५ वर्षीय मेरीसाठी बॉक्सिंगसारख्या खेळात ताकद, फिटनेस आणि कौशल्य अद्ययावत ठेवणे हे अतिशय आव्हानात्मक असते. त्यातून ती तीन मुलांची आई आहे. मातृत्वाच्या वेगळ्या जबाबदाऱ्या, अपेक्षा आणि आव्हाने असतात. मेरीसाठी या सगळ्या बाबी कधीही अडथळे ठरल्या नाहीत. आणखी एक महत्त्वाची समस्या असते, ती म्हणजे बदलत्या वजनी गटाची. जागतिक स्पर्धेसाठी मेरीला ४८ किलो वजनी गटातून खेळावे लागते. ऑलिंपिकमध्ये मात्र ५१ किलो वजनी गट असतो. २०१६ रिओ ऑलिंपिकसाठी मेरी पात्र ठरू शकली नव्हती. विशिष्ट स्पर्धेसाठी वजन घटवावेसे लागणे आणि पुढच्याच स्पर्धेसाठी ते वाढवणे ही तर मोठीच कटकट. मेरीला हे करावे लागते, कारण ऑलिंपिकमध्ये महिला बॉक्सिंगसाठी केवळ तीनच वजनी गट ग्राह्य़ धरले जातात. त्यांत ५१ किलो हा सर्वात खालचा वजनी गट. तिने २०१२मधील लंडन ऑलिंपिक स्पर्धेत कांस्यपदक जिंकले. मग दोन वर्षांनी २०१४मध्ये इंचेऑन येथे झालेल्या आशियाई स्पर्धेत सुवर्णपदक जिंकले. दोन्हींचे वजनी गट ५१ किलो. या वर्षी गोल्डकोस्टमध्ये राष्ट्रकुल स्पर्धेत तिने सुवर्णपदक पटकावले तो वजनी गट ४५-४८ किलो असा! जागतिक स्पर्धामध्ये ती आतापर्यंत सहा वेळा जिंकली तो वजनी गट ४६ किलोचा. जागतिक स्पर्धा, विश्वचषक स्पर्धा, आशियाई बॉक्सिंग स्पर्धा, एशियाड, ऑलिंपिक, राष्ट्रकुल स्पर्धा अशा विविध स्पर्धामध्ये तिने अनेकविध पदके पटकावली. जवळपास प्रत्येक स्पर्धेचा वजनी गट भिन्न, त्यासाठीचा खुराक, तयारी, प्रतिस्पर्धी, व्यूहरचना भिन्न. ही कसरत करत असताना जिंकत राहणे हे तर अधिकच आव्हानात्मक. तिच्या झळाळत्या आंतरराष्ट्रीय कारकीर्दीची सुरुवात २००१पासून झाली. त्या वर्षी अमेरिकेत झालेल्या जागतिक स्पर्धेत तिने उपविजेतेपद पटकावले. त्यानंतर तुर्कस्तान (२००२), रशिया (२००५), भारत (२००६), चीन (२००८), बार्बाडोस (२०१०) आणि भारत (२०१८) अशी जगज्जेतेपदे; २०१४ मध्ये एशियाड सुवर्णपदक, २०१८मध्ये राष्ट्रकुल सुवर्णपदक, २०१२मध्ये लंडन ऑलिंपिक कांस्यपदक ही तिची ठळक कामगिरी. पहिल्या काही वर्षांत ती जागतिक आणि आशियाई बॉक्सिंग स्पर्धेत चमकली. २०१०पासून तिने बहुविध क्रीडास्पर्धावरही लक्ष केंद्रित केले आहे.
बॉक्सिंगसारख्या वेदनामयी आणि शारीरिक कस लावणाऱ्या खेळामध्ये सतत १७ वर्षे खेळून इतकी अजिंक्यपदे मिळवल्याचे महिलांमध्ये दुसरे उदाहरण नाही. क्युबाच्या फेलिक्स सेव्हॉनने पुरुषांमध्ये सहा वेळा जगज्जेतेपद पटकावले आहे. १९०८च्या ऑलिंपिक स्पर्धेत रिचर्ड गनने वयाच्या ३७व्या वर्षी सुवर्णपदक पटकावले होते. तो विक्रमही मेरी कोमच्या आवाक्यातला दिसतो. अर्थात अशा प्रकारे तिला चाहत्यांनी गृहीत धरलेले असले, तरी ती स्वत कोणतीही बाब गृहीत धरत नाही. ऑलिंपिकसाठी ५१ किलो वजनी गटात खडतर तयारी करावी लागते. पात्रता फेरीच आव्हानात्मक असते. त्याची तयारी मेरी लवकरच सुरू करेल. कारण पूर्णविराम हा शब्द अजून तरी तिला ठाऊक नाही. ऑलिंपिक सुवर्णपदकानंतर कदाचित ही कहाणी सुफळ ठरली, तरी संपणार नाही!
