एका ‘गुन्ह्या’चे स्मरण…

|| विशाल भगत

आणखी वाचा

“कोण होणार मुख्यमंत्री?” शिंदे की फणडवीस? कोणाचा पक्ष मारणार बाजी? ज्योतिषतज्ज्ञांनी सांगितली भविष्यवाणी

Eknath Shinde: एकनाथ शिंदे विरोधी पक्ष नेते? ‘दाल…

NOTA in Elections : NOTA खरंच महत्त्वाचे आहे का? सर्वाधिक मते नोटाला मिळाले तर काय होईल?

‘बेकायदा अपत्य’ ठरलेले विनोदकार ट्रेव्हर नोआह यांनी स्वत:ची कथा सांगतानाच, सत्ताधाऱ्यांच्या वर्णभेदाचा गुन्हादेखील वेशीवर टांगला आहे..

सन १६५२ मध्ये डच ईस्ट इंडिया कंपनीच्या नौका आफ्रिका खंडाच्या दक्षिण टोकावरल्या ‘केप ऑफ गुड होप’च्या बंदरास थडकल्या. शस्त्रबळावर डचांनी आसपासचा भूप्रदेश कब्जात घेऊन व्यापारी वसाहत स्थापन केली. हेच आताचे केप टाऊन शहर. विविध कायदे करून तेथील मूळ रहिवाशांना गुलाम केले गेले. पुढे १८०६ मध्ये, ब्रिटिशांनी केप वसाहत कब्जात घेतली तेव्हा डचांचे वंशज उत्तरेकडे सरकले आणि तेथे स्वत:ची नवीन भाषा, रूढी, परंपरा विकसित केल्यामुळे ते आफ्रिकानर्स – आफ्रिकेची स्वतंत्र श्वेत जमात – म्हणून ओळखले जाऊ लागले. ब्रिटिशांनी कागदोपत्री गुलामगिरी संपुष्टात आणली; परंतु इथे सापडलेल्या सोने आणि हिऱ्यांच्या खाणींसाठी असंख्य मानवी हातांची गरज असल्याने व्यवहारात गुलामगिरी चालूच राहिली.

तेव्हाचा आफ्रिकन समाज झुलु, झोसा, स्वाना, सोथो, वेंडा, डेबेले, पेडी, इ. जमातींमधे विभागला होता. त्यातील झुलु आणि झोसा या प्रबळ जमाती. झुलु लोक हे पारंपरिक अभिमानी लढवय्ये. समोर वसाहतवाद्यांच्या बंदुका असल्याने झुलुंची हजारोंनी कत्तल झाली पण तरीही त्यांनी लढणे थांबवले नाही. ज्यांच्या अटकेनंतर हल्लीच हिंसक निदर्शने झाली, ते द. आफ्रिकेचे माजी अध्यक्ष जेकब झुमा हे झुलु जमातीचे. झोसा जमातीला स्वत:च्या विचारीपणावर गर्व. सुरुवातीला त्यांनीही घुसखोरांविरुद्ध सशस्त्र लढा दिला पण लवकरच त्यांना त्याचा फोलपणा उमगला. मग शत्रूला समजून घ्यायचे असेल तर त्याची भाषा शिकली पाहिजे हा विचार करून त्यांनी इंग्रजी शिकायला सुरुवात केली. द.आफ्रिकेचे पहिले राष्ट्राध्यक्ष नेल्सन मंडेला हे झोसाच. कुठल्याही समस्येचे निराकरण दृष्टिपथात नसेल तर एकमेकांविरुद्ध आरोप-प्रत्यारोपाच्या फैरी झाडल्या जातात. झुलु आणि झोसा यांमध्ये असेच घडले. मुळात कोणाचाही दोष नसताना, दोन्ही जमातींनी अपयशाचे खापर एकमेकांवर फोडले.

पुढे ब्रिटिश साम्राज्यावरचा सूर्य मावळत असताना ‘युनियन ऑफ आफ्रिका’वर आफ्रिकानर्स जमातीने वारसाहक्क आणि ‘अपार्थाईड’ला (वर्णभेदी राजवट) कायद्याचे अधिष्ठान प्राप्त झाले. मग लोकांची व्हाइट, इंडियन, कलर्ड आणि ब्लॅक अशी वांशिक वर्गवारी करून, कोणी कुठे राहायचे, कोणी कोणाशी लैंगिक संबंध ठेवायचे, कोणी कोणाशी लग्न करायचे, इ. सर्व कायद्याने ठरवून पद्धतशीरपणे वांशिक विलगीकरण केले गेले. पुढे १९२७च्या ‘अनैतिकता कायद्या’ने (इम्मोरॅलिटी अ‍ॅक्ट- १९२७) श्वेत आणि अश्वेत यांच्या मिलनातून प्राप्त होणारे अपत्य ‘बेकायदा’ ठरवले गेले.

ट्रेव्हर नोआह हे असेच एक ‘बेकायदा’ अपत्य. ‘बॉर्न अ क्राइम’ हे ट्रेव्हर नोआह यांचे स्मृतिचित्र. ट्रेव्हर नोआह हे प्रसिद्ध हास्यकलाकर आणि सध्या एमी पुरस्कारप्राप्त ‘द डेली शो’चे सादरकर्ते आहेत.

ट्रेव्हरचा जन्म झोसा जमातीतील कृष्णवर्णीय आई पेट्रेशिया आणि गौरवर्णीय वडील रॉबर्ट यांच्यापोटी झाला. आंतरवंशीय लैंगिक संबंध हा वर्णभेदी राज्यात सर्वात मोठा गुन्हा; जो ट्रेव्हरच्या पालकांनी केला होता. त्यांनी रीतसर लग्न वगैरे केले नाही आणि ते शक्यही नव्हते. पेट्रेशियाला तिच्या कुटुंबात भरपूर सदस्य असूनही लहानपणापासूनच एकटे वाटत असल्याने तिला स्वत:चे कोणीतरी हवे होते जो तिच्यावर बिनशर्त प्रेम करेल. म्हणून आयुष्याच्या प्रवाहात भेटलेल्या रॉबर्टकडे तिने मुलाची मागणी केली. सुरुवातीला नाही, नको असे म्हणत शेवटी त्याने तिची इच्छा पूर्ण केली आणि १९८४ साली ट्रेव्हर नावाच्या गुन्ह्याचा जन्म झाला. ट्रेव्हर त्याच्या जन्मदात्यांच्या गुन्हेगारीचा ‘कलर्ड’ पुरावाच होता.

आता ‘गुन्हा’ घडलाच आहे तर तो लपवला पाहिजे. ‘गुन्हा’ खूप लहान असल्याने त्याला कुठल्याही कापडात गुंडाळून कुठेही नेता येई. या लहानग्या ‘गुन्ह्या’ला खायची प्रचंड आवड. त्यामुळे तो ‘किरकोळ’ ‘गुन्हा’ लवकरच ‘गंभीर’ झाला आणि कुठल्याही कापडात मावेनासा झाला. पेट्रेशिया स्वत: श्वेत परिसरात लपून-छपून राहात असल्याने ट्रेव्हरला त्याच्या आजीकडे ‘सोवेतो’ला धाडले गेले.

वर्णभेदी विलगीकरणाचे धोरण राबवताना, जोहान्सबर्गमधील सर्व कृष्णवर्णीय लोकांना बाहेर काढून दुसरीकडे जवळच (गोऱ्यांची चाकरी करता यावी इतपत अंतरावर) वसवले गेले. हा १० लाख लोकसंख्या असलेला पण कुठल्याही प्राथमिक सोयी-सुविधा नसलेला प्रदेश म्हणजे सोवेतो. पोलिसांना धाड टाकायला सुलभ व्हावे किंवा शहराची कमी वेळात टाळेबंदी करता यावी म्हणून यायला एक आणि जायला एक असे दोनच रस्ते. आणि कधी बंड वगैरे केलेच कोणी तर बॉम्ब टाकून लगेच ‘खेळ’ संपवता यावा अशीच संपूर्ण रचना.

त्या काळात ज्या कुणा कृष्णवर्णीयांना औपचारिक शिक्षण मिळाले ते युरोपियन ख्रिस्ती मिशनरींच्या मदतीमुळेच. त्या शाळांमध्ये ते इंग्रजी भाषा, इंग्रजी साहित्य, औषधशास्त्र, कायदे, इ. विषय शिकले. या प्रकारचे शिक्षण प्राप्त झालेल्या व्यक्तीला नैसर्गिकरीत्या स्वातंत्र्याची ओढ आपसूकच लागते. ती लागू नये म्हणून वर्णद्वेषी राज्याने ‘बंटू एज्युकेशन अ‍ॅक्ट, १९५३’ संमत करून अमलात आणला. कृष्णवर्णीयांच्या भाषेला युरोपीय ‘बंटू’ म्हणत. त्या बंटू शाळांमध्ये फक्त किमान आकडेमोड आणि शेती हेच विषय शिकवले जात. त्यातही, बटाटे कसे मोजावे, लाकूड कसे तोडावे, जमिनीची नांगरणी कशी करावी. विज्ञान नाही, इतिहास नाही आणि नागरिकताच नाही तर नागरिकशास्त्र वगैरेचा तर प्रश्नच नाही. सर्व मिशनरी शाळांना नवीन कायद्याची अंमलबजावणी करण्यास भाग पाडले गेले. सरकारचे म्हणणे होते की, या लोकांना जर खड्डेच खणायचे असतील तर यांना लॅटिन शिकवून काय फायदा? अर्थात, ब्रिटिशांच्या वर्णद्वेषाच्या ‘योजनेमध्ये’ उभ्या वांशिक गतिशीलतेला काही प्रमाणात मान्यता होती. जी आफ्रिकानर्सच्या वर्णद्वेषात अजिबात नव्हती.

त्यामुळे ट्रेव्हरचे आजोबा शाळेत फक्त, बे एक बे, बे दुणे चार.. हा हा हा’ एवढेच शिकले. त्याच्या आईचे नशीब चांगले म्हणून तिच्या आत्याच्या खेडेगावी मिशनरी शाळा सुरू राहिल्या आणि तिला इंग्रजी शिक्षण घेता आले. पण बाकी हजारो लोकांच्या शिक्षणाअभावी पिढ्याच्या पिढ्या गरिबीच्या सांस्कृतिक दुष्टचक्रात अडकून पडल्या. त्यामुळे, त्या गरीब कुटुंबातील कोणी एक जण शिकला, कुठेतरी नोकरीला लागला, चार पैसे कमावू लागला तर त्याच्यावर संपूर्ण कुटुंबाची जबाबदारी येऊन पडे. लेखकाची आई त्या जबाबदारीला ‘ब्लॅक टॅक्स’ असे म्हणते. तो टॅक्स ट्रेव्हरला भरावा लागू नये म्हणून त्याच्या आईने खूप कष्ट केले, त्याविषयी लेखकाने कौतुकाने लिहिले आहे. पिढ्यान्पिढ्या परिस्थिती सुधारत नसल्यामुळे, बरेच लोक स्वप्न पाहणे सोडून देतात. तसेच काहीसे ट्रेव्हरच्या नातेवाईकांचे झाले होते. त्यामुळे ते पेट्रेशियाला म्हणत, ‘तू हे सगळे का करतेयस? ट्रेव्हर जर हा ‘घेटो’ सोडून कुठे जाणारच नसेल तर त्याला घेटोबाहेरील जग दाखवून काय फायदा? त्यावर, पेट्रेशिया म्हणायची, ‘मला माहीत आहे, ट्रेव्हरला घेटो सोडून जाता येणार नाही, पण मला ट्रेव्हरला याची जाणीव करून द्यायची आहे की, घेटो म्हणजे जग नव्हे! तेवढे जरी मी करू शकले तरी माझे आयुष्य सार्थकी लागेल.’

आंतरराष्ट्रीय दबावामुळे, वर्णभेदी धोरणे काही प्रमाणात शिथिल होऊ लागल्यावर तेथील प्रतिष्ठित खासगी शाळा सर्व वर्णांसाठी खुल्या झाल्या. त्यामुळे ट्रेव्हरला चांगले शिक्षण, इंग्रजी तसेच बाकी इतर भाषांवर प्रभुत्व मिळवता आले. यामुळेच आयुष्यात प्रगती करू शकलो, असे ते प्रांजळपणे कबूल करतात. ‘कलर्ड’ लोकांना आपण (कृष्णवर्णीयांपेक्षा) गोऱ्यांच्या अधिक जवळचे, असा गंड असायचा तो कसा हे सांगताना तर लेखकाचा प्रांजळपणा पणाला लागतो! ‘नेल्सन मंडेलांनंतर मात्र ही सारी संदर्भचौकटच पालटली’ हेही लेखक अर्थातच नमूद करतो.

‘द शॉर्ट हिस्ट्री ऑफ निअरली एव्हरीथिंग’ या गाजलेल्या पुस्तकाचे लेखक बिल ब्रायसन यांचे मानवी शरीरासंबंधी डोक्यावरच्या केसांपासून तर पायाच्या बोटांपर्यंत इत्थंभूत अशी माहिती देणारे ‘द बॉडी’ हे नवीन पुस्तक वर्षभरापूर्वी प्रसिद्ध झाले. त्या पुस्तकासाठी संशोधन करत असताना ब्रायसन यांना एका प्राध्यापक-शल्यचिकित्सकाने प्रयोगासाठी ठेवलेल्या शवातून जखमेवरची खपली काढावी तसे त्वचेचा वरचा स्तर अलगद असा काढून दाखवला. एखाद मिलिमीटर जाडी असेल त्याची. आधुनिक वैद्यकशास्त्राने त्वचेचे एपिडर्मिस, डर्मिस व सबक्युटिस असे तीन प्रमुख स्तर सांगितले आहेत. त्यापैकी एपिडर्मिस या सर्वात बाहेरच्या स्तरात रंगद्रव्य निर्माण करणाऱ्या मेलॅनोसाइटस् या प्रकारच्या पेशी असतात. त्या पेशीच त्वचेचा रंग ठरवतात. हा काढलेला स्तर म्हणजे एपिडर्मिस. म्हणजे हा इवलासा जवळपास पारदर्शकच असलेला स्तर मानवाच्या त्वचेचा रंग ठरवतो. म्हणजे मानवी शरीराचा सर्वात वरचा एखाद मिलिमीटरचा स्तर सोडला तर बाकी हाडा-मांसाचे शरीर असलेल्या माणसामाणसांत तीळमात्रही फरक नाही. म्हणजे जीवशास्त्रीयदृष्ट्या तरी मानवांमध्ये त्यांना वेगळे करेल अशी कुठलीही रेषा नाही. असे असताना मानवाने बाह्य स्वरूपातील शारीरिक रचनेचा एवढा मोठा बाऊ करून त्यांना वेगळे करेल अशी काल्पनिक रेषा का ओढली असावी?

त्या ‘का’चे उत्तर आपल्याला युरोपीय देशांच्या वसाहतवादी धोरणांमध्ये मिळते. विविध युरोपियन देश जेव्हा एकामागून एक प्रदेश पादाक्रांत करत होते तेव्हा तेथील मूळ निवासी लोकांशी त्यांचा संपर्क आला. या ‘श्वेत’ युरोपियनांनी मूळ निवासींवर ‘बिगर-श्वेत’ असा शिक्का मारला आणि मानवजात श्वेत आणि बिगर श्वेत या दोन गटांमध्ये विभागली गेली. पुढे अठराव्या शतकात काही मानववंशशास्त्रज्ञांनी आधीच अस्तित्वात असलेल्या वंश या संकल्पनेला शास्त्रीय रंग देण्याचा प्रयत्न केला आणि वंशांचे प्रकार पाडण्यात आले. पुढे मग काळाच्या ओघात ‘व्हाइट रेस’ श्रेष्ठ आणि इतर कनिष्ठ असे सांगण्यात आले. मग या ‘शास्त्रीय वंशवादाचा’ वापर वसाहतवादी राज्यकर्त्यांनी त्यांच्या मतलबीसाठी अतिशय धूर्तपणे करून घेतला. ‘जंगल-बुक’ या जगप्रसिद्ध कादंबरीचे लेखक रुडयार्ड किपलिंग यांनी ‘व्हाइट मॅन्स बर्डन’ नावाचा सिद्धांत मांडून, श्वेतेतर लोकांना ‘सुसंस्कृत’ करण्याचा ‘उदात्त’ भार श्वेतांवर टाकला.

आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या विकासामुळे वंश ही संकल्पना किती भंपक आहे हे पुराव्यानिशी सांगता येते. उत्क्रांतीच्या प्रवाहात, जे काही ‘फिनोटिपिकल’ बदल होऊन त्वचेचा रंग, केसांचा प्रकार, चेहऱ्याची वैशिष्ट्ये आणि डोक्याचा आकार या स्वरूपात जी काही विविधता सध्या अस्तित्वात आहे ती केवळ ठरावीक भौगोलिक भूप्रदेश, विशिष्ट प्रकारचे हवामान आणि या सगळ्यांना मानवी शरीराने दाखवलेली प्रतिक्रिया यामुळेच आहे.

समाजशास्त्रज्ञांच्या मते, कुठलेही सामाजिक स्तरीकरण त्या त्या समाजातील वर्चस्ववादी वर्गाच्या सोयींनुसार केलेले असते. वेळोवेळी काही ठरावीक वर्चस्ववादी वर्गाचे प्रभुत्व प्रस्थापित करण्यासाठी, कृत्रिम भेदभाव आणि असमानता निर्माण करण्यासाठीच वंश आणि जात या वैचारिक रचनेचा शस्त्र म्हणून वापर झाला आहे किंवा अजूनही सूक्ष्म पद्धतीने केला जात आहेच.

ट्रेव्हर नोआह यांनी या पुस्तकात जन्म, बालपण सरून वयात येण्याचा मोठा काळ, त्यादरम्यान आईने केलेले संस्कार त्याबरोबरच वर्णभेदाच्या, विखारी पुरुषत्वाच्या वाईट आठवणींचा धांडोळा घेतला आहे. दररोजच्या आयुष्यात घडणाऱ्या सामान्य घटना अतिशय विनोदी पद्धतीने मांडल्या आहेत. आणि त्या मांडत असताना त्यांनी, वर्णवर्चस्ववादाच्या तकलादू इमल्याला अतिशय तर्कशुद्धपणे जमीनदोस्त केले आहे.

vishalbhagat007@gmail.com