आफ्रिकी बुकर..  कथालेखनोत्सव!

अमेरिकी कथा साहित्य आजही उत्तमरीत्या जगभरच्या वाचकांवर मोठा पगडा ठेवून आहे. याचे कारण तेथे कथाप्रसिद्धीसाठी मुद्रित वा ई-मुद्रित माध्यमांचा अमाप पसारा आहे. सत्तर-ऐंशीच्या दशकामध्ये प्रतिथयश लेखकांच्या, संपादकांच्या कथा लेखन कार्यशाळांनी तयार करून दिलेली कलात्मक लेखन शिकवणीची बैठक , कथा लेखनाला प्रोत्साहन देणाऱ्या शिष्यवृत्त्यांची विद्यापीठांमध्ये असलेली व्यवस्था  यांनी कथनसाहित्याचे अमाप पीक अमेरिकेत निर्माण केले. व्हिएतानम ते इराक युद्धे, ‘९/११’ हल्ला, जगभरावर पडसाद उमटविणाऱ्या अमेरिकी घटनांभोवती आजही अमेरिकी कथा फिरते. या कथनसाहित्याचा प्रसार ‘बेस्ट अमेरिकन शॉर्ट स्टोरीज’, ‘ओ हेन्री प्राईज स्टोरीज’ या दोन मुख्य धारेतील व ‘पुशकार्ट’सारख्या नवख्या पण उल्लेखनीय कथासाहित्य संकलनांच्या वार्षिक खंडांमधून होत असतो. यातील लेखकांना मिळणारे पुरस्कार, शिष्यवृत्त्या यांच्याही बातम्यांनी त्यांचे नाव जगामध्ये आपसूक लोकप्रिय होत असते. गेल्या काही वर्षांमध्ये अमेरिकी कथांच्या लोकप्रियतेला धडक देणारी आफ्रिकी कथा तयार होऊ लागली आहे. आफ्रिकी-अमेरिकी लेखकांची एक पिढी अमेरिकेतच रुजली असली, तरी गेल्या दीड दोन दशकांत मूळ आफ्रिकी देशांमधील लेखकांच्या कथांना मागणी वाढली आहे.  ही आफ्रिकी कथासाहित्याने व्यापलेली जागतिक वाचनप्रवाहाची घटना लक्षात घेणे महत्त्वाचे ठरेल.

वसाहतींखाली असणाऱ्या आफ्रिकी देशांमधील साहित्याला १०० वर्षांची परंपरा असली, तरी गेल्या तीनेक दशकामध्ये आफ्रिकी कथनसाहित्य जोमाने उभरण्यास सुरुवात झाली. शिक्षण, आंतरराष्ट्रीय संस्थांचा वावर व मूळ भाषांसोबत इंग्रजीला शासकीय कामकाजात राबविण्याच्या धोरणामुळे नायजेरिया, झिम्बाब्वे, केनया, दक्षिण आफ्रिका या प्रमुख राष्ट्रांत साहित्याची एक शाखा तयार झाली. आज या शाखेच्या आधारेच ‘आफ्रिकी बुकर’ म्हणून ओळखले जाणारे ‘केन’ (उं्रल्ल) पारितोषिक गेले दीड दशक अव्याहत सुरू आहे. आंतरराष्ट्रीय साहित्यामध्ये या केन पारितोषिक विजेत्यांचा दबदबा आहे. बुकर पारितोषिकासाठी गेल्या तीनेक वर्षांत अंतिम मानांकनामध्ये आफ्रिकी लेखकांची पुस्तके धडक देत आहेत आणि न्यूर्यार्करपासून ग्रँटापर्यंत अनेक साहित्यरुची नियतकालिकांमध्ये आफ्रिकी लेखकांची जाणवावी इतकी उपस्थिती आहे.

आफ्रिकी कथेला एकाएकी सुदिन आलेले नाहीत. अगदी अलीकडेपर्यंत आफ्रिकी साहित्य म्हणजे गोऱ्यांकडून काळ्यांवर केल्या जाणाऱ्या अन्यायाची एकसरळ रेषेत जाणारी कहाणी होती. ज्यात ‘दु:खांचा उत्सव’, अतिदुर्गम भागातील टोळ्यांच्या जीवनपद्धतीचे रेखांकन यांचा समावेश होता.  वसाहतीकरण संपुष्टात आल्यानंतर काही देशांत सत्तेचे केंद्रीकरण मूठभरांच्या हाती गेले तर काही देशांत टोळी-युद्धांतून किंवा दहशतवाद्यांच्या, कट्टरपंथीयांच्या समांतर सत्ता तयार झाल्या. काही राष्ट्रांकडे आर्थिक सुबत्ता आली. त्यातून नवश्रीमंतांची भारताप्रमाणेच अमेरिकाप्रेमी पिढी तयार झाली. इंटरनेट, एमटीव्ही युगात या पिढीने प्रगट होण्याची आपली मुळांना धरून असलेली परंतु अमेरिकी संस्कारांनी घडलेली संकरित भाषा तयार केली. त्यातून आजच्या आफ्रिकी नवकथेचा उदय झाला आहे. चिमामांदा अदिची, इ.सी.ओसोंडू, नो व्हायोलेट बुलावायो, ए. इगोनी बॅरेट,  हेलोन हबीला, चिगोझे ओबीओमा या पंक्तीत अनेक नवी नावे घेता येतील. येथील राजकीय, सामाजिक उलथापालथीतून देखील आजचे आफ्रिकी साहित्य घडले आहे. नायजेरियातील दहशतवाद्यांच्या बॉम्ब हल्ल्याची प्रत्यक्षदर्शीने तयार केलेली कथा असो किंवा टोळींमधील भूत-प्रेतांच्या आदिम संकल्पना मांडताना एकाच वेळी जागतिक आधुनिक घटकांशी एकरूप असलेल्या पात्रांचे आलेख असोत. गरीबी आणि दारिद्रय़ या पलिकडल्या प्रतिमेतून आफ्रिकी कथेने आपल्या विकासाची वाट रचली आहे.

हे जग नवे आहे. अमेरिकी किंवा खूप बोजडतेचा आग्रह धरणाऱ्या ब्रिटिश, युरोपीय लेखकांच्या समृद्ध जगणाऱ्या पिढीपेक्षा या आफ्रिकी लेखकांचे जगणे आणि लिहिणे पूर्णत: निराळे आहे. परिणामी विश्व किंवा अमेरिकी साहित्याचे परिशीलन करून त्यांचा प्रभाव अगदीच भिन्न पातळीवर आफ्रिकी कथेमध्ये उमटलेला पाहायला मिळतो. नायजेरियाचे लेखक ई. सी. ओसोंडू यांनी आपल्या कथासंग्रहाचे नावच ‘व्हॉइस ऑफ अमेरिका’ ठेवल. या कथांत आपल्याला नायजेरियातील मध्यमवर्ग व नवश्रीमंतांच्या जगण्याची रूपरेषा दिसते. अमेरिकी संगीतापासून सिनेमांचे संदर्भ आफ्रिकी पार्शभूमीवर जगणाऱ्या पात्रांच्या तोंडी येतात. देशातील शहरीकरणाची झलक पाहायला मिळते. मॉल आणि मोबाईल वापरणारी तरुण पिढी येते. तसेच अराजकीय घडामोडी, भ्रष्टाचार, दहशतवाद या सर्व घटकांकडे पाहण्याचा आपण ऐकत, वाचत वा पाहत असलेल्या बातम्यांपलीकडचा नायजेरिया आपल्याला पाहायला मिळतो. एनजीओतर्फे जगभरातून आलेल्या ओतप्रोत मदतीकडे अकल्पनीय नजरेने पाहणाऱ्या अनाथ मुलांची गोष्टदेखील या यंत्रणेच्या विश्वासार्हतेबद्दल शंका उपस्थित करतात. नायजेरियातील चित्रपट यंत्रणा भारताइतकीच बहुसंख्य सिनेमे बनवणारी आहे. त्याचाही संदर्भ या कथांमध्ये आलेला दिसतो.

दोन वर्षांपूर्वी बुकरसाठी अंतिम यादीत घुसखोरी केलेल्या, झिम्बाब्वेच्या नो व्हायोलेट बुलावायो या लेखिकेची ‘हिटिंग बुम्डापेस्ट’ ही कथा आवर्जून दखल घेण्यासारखी. वी नीड न्यू नेम या कथारूपी मालिकांच्या कथांची ही कादंबरी झिम्बाब्वेच्या गल्ली, बोळांतून हात धरून आपल्याला कथेच्या घटनेकडे घेऊन जाते. या वर्णनाची चित्ररूपी भाषा थरारक अनुभव देणारी आहे. नायजेरियाचा चिगोझे ओबीओमा गेल्या वर्षी बुकर पुरस्कारासाठी ‘द फिशरमन’ या कादंबरीद्वारे नामांकित झाला होता. पुरस्कार मिळाला नसला, तरी ती कादंबरी मात्र मुबलक प्रमाणात जगभर वाचली गेली. एका शापामुळे होणारी भरल्या कुटुंबाची वाताहत या कादंबरीमध्ये आली आहे.

आफ्रिकी कथा वाचल्या जात आहेत, कारण आज अमेरिकी कथांच्या आणि कथाकारांच्या अनुभवाच्या प्रांतात काहीअंशी एकसुरीपणा आला आहे. त्याला टाळून वाचकांना नवे काही देण्याचे काम आफ्रिकी साहित्य जोमाने बजावत आहे. यापूर्वी कधी लिहिले गेलेच नाही अशा टोळ्या, आदिवासी जमाती यांमधून तयार झालेल्या लेखकांची नवी पिढी सांगत असलेल्या कथांमध्ये आलेले जग हे कल्पनातीत वेगळे आहे.

यंदा आफ्रिकी बुकर म्हणजेच ‘केन’ पारितोषिक मिळालेली दक्षिण आफ्रिकी लेखक लिडुडूमलिंगानी यांची कथा ‘मेमरीज वी लॉस्ट’ ही दोन बहिणींची गोष्ट आहे. पैकी स्क्रिझोफ्रेनिया आजार असलेल्या बहिणीचे वागणे भूत-प्रेतबाधा असल्यासारखे घरातील मंडळींना वाटते. एकाच वेळी औषधे आणि भगताची झाडाझडती अशा दोन कात्रींत सापडलेल्या बहिणीची निवेदक बहिणीकडून सुटका होते, याची ही कथा आहे. हा लेखक चित्रपटक्षेत्रात कार्यरत आहे. मात्र त्याआधी  दक्षिण आफ्रिकी खेडेगावात गुराखी म्हणून आयुष्याची महत्त्वाची वर्षे काढलेली असल्यामुळे या कथेतील  वातावरण हे त्याच्या खेडय़ाचे दर्शन घडविणारे आहे.

मायकेल केन या बुकर पारितोषिक मंडळातील सदस्याच्या स्मरणार्थ २००० सालापासून सुरू झालेल्या या पारितोषिकाने  १६ वर्षांत बरेच नाव कमावले आहे. या पुरस्काराची दखल जागतिक पातळीवर घेतली जात आहे. याच्या विजेत्या लेखकांना अमेरिका, ब्रिटनमध्ये लेखन शिष्यवृत्त्या मिळत आहेत आणि लेखकांची पुस्तके झपाटय़ाने येत आहेत. सर्वच अमेरिकी साहित्य मासिकांमध्ये या लेखकांच्या कथांना मानाचे स्थान मिळत आहे. जगभरात विखुरलेल्या आफ्रिकी लेखकांना पुरस्कारासाठी कथा मागविली जाते. सुदान, नायजेरिया, झिम्बाब्वे, युगांडा, सिएरा लिओन, केनया, घाना आदी २३ देशांतून १६६ कथांपैकी अंतिम यादीत दाखल झालेल्या पाच कथा गेल्या महिन्याभरापासून इंटरनेटवर उपलब्ध करून देण्यात आल्या आहेत. या सर्व कथाकारांना आफ्रिकेत ऑनलाइन आणि मुद्रित स्वरूपाचे मोठे व्यासपीठ आहेच. पण अमेरिकी प्रकाशकही येथील नव्या लेखकांशी पुस्तकांसाठी लाखो डॉलरचा करार करीत असल्यामुळे कथालेखन कला हा नवा उद्योग आफ्रिकी देशांमध्ये तयार झाला आहे. गेल्या वर्षी फ्रँकफर्ट बुक फेअरमध्ये इंबोलो ब्यू  (टु४ी) या अप्रकाशित लेखिकेच्या पहिल्याच कादंबरीसाठी रॅण्डम हाऊसने काही लाख डॉलर मोजले. आफ्रिकेतील सर्वाधिक पुस्तक कमाई करणारी लेखिका म्हणून तिने इतिहास घडविला. मग गेल्या वर्षभरात अनेक मोठमोठय़ा प्रकाशकांनी आफ्रिकी लेखकांना शोधण्याची मोहीम उघडली  आहे.

केन पारितोषिकामुळे या लेखकांना आज अमेरिकी लेखकांसारखे सेलिब्रेटीपद मिळाले आहे. एकीकडे या आफ्रिकी कथा देशोदेशी अनुवादित होत असताना  आपल्याकडे मात्र नियकालिक-दुष्काळामुळे, संपादक प्रकाशकांमुळे कथाउद्योगाला बरीच ओहोटी लागली आहे. उत्तम लेखन नाही म्हणत कथा छापल्या जात नाही आणि नवीन लेखक व्यासपीठांसाठी उत्तम मासिके, नियतकालिके नसल्याची ओरड करीत आहेत. एकूण आपल्या कथाओहोटी काळात आफ्रिकी बुकर आणि तेथील कथाउत्साहाची आवर्जून दखल घेतली जायला हवी.

पंकज भोसले
pankaj.bhosale@expressindia.com