‘‘समाजात सर्वच लोक जातीयता नष्ट करा म्हणतात, मोठमोठी लांबलचक व्याख्यानेही देतात, पण त्याप्रमाणे वागताना दिसतात का? ते तर आपल्याच जाती, गट व पक्षाकरिता अहोरात्र काम करतात. आपलेच वर्चस्व असले पाहिजे नाहीतर आपल्याला समाजात कोणी विचारणार नाही, असे म्हणून समाजात भरमसाट खराखोटा व्यवहार करतात. मग आम्हीही तसेच का करू नये? काय आमचा जीव नव्हे की आम्हाला सुखदु:ख नाही की भोगलालसा नाही?’’ असा प्रश्न राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराजांना एका चिकित्सक व्यक्तीने सन १९४९ मध्ये केला.
त्यावर उत्तर देताना महाराज म्हणतात, ‘‘तू म्हणतोस त्याहीपेक्षा निगरगट्ट लोक या दुनियेत आहेत. आपल्या इंद्रियपूर्तीसाठी, छानछौकीसाठी चोऱ्या करण्याचीही त्यांना शरम वाटत नाही. अशा स्थितीत आपल्या जाती व गटाकरिताच कार्य करणारे लोक आढळले तर त्यात काही नवल नाही. पण माणसाच्या बुद्धिमत्तेच्या पावित्र्याच्या व हृदयाच्या विकासाचा मात्र हा मार्ग नव्हे. तो जिवाच्या आकुंचिततेचा एक कप्पा आहे. अशी स्वार्थी व आकुंचित वृत्तीची माणसे मानवाच्या जातीतली समजली जात नसतात. हा मानवाचा आदर्श नव्हे. या अफाट देशात जो जो या देशाचा घटक म्हणून जन्माला येतो त्याने आपली मते गटापुरती, जातीपुरती मर्यादित ठेवावीत हा आपल्या विशाल ध्येयाच्या संस्कृतीचा अपमान आहे! मानवद्रोह आहे! ईश्वराशी विश्वासघात आहे. ज्यांचा आचार विशाल दृष्टीचा व विचारसरणी व्यापक असते तोच मोठा पुरुष गणला जातो. जे एकटय़ालाच आवडणारे स्वार्थी कृत्य असेल ते मोठे गणले जाणार नाही. आपली जात म्हणजे देश नव्हे, धर्म नव्हे व आपला विशिष्ट गट व पंथ म्हणजे विश्व नव्हे. त्यापुरतेच जेवढे कार्य असेल ते साधारण जिवाचे कार्य होय. ते जर देशाच्या आड येत असेल तर ते जिवंत ठेवणे मानव्यवृत्तीचे कार्य नव्हे.’’
‘‘जगात अशी कोणतीच मोठी वस्तू नाही की जी जात पाहून उपकार करते. जी गोष्ट स्वत:ला हवी तीच जगातील प्रत्येकाला मिळावी. ज्या माझ्या भावना आहेत त्याच जगालाही आहेत, असे समजून न्यायाने, सत्याने व मानव्याच्या अंत:करणाने वागणाराच सेवक समजला जातो. असे सेवक माझे आहेत व याविरुद्ध आचरण करणारे देशद्रोही समजले पाहिजेत. माणसाने स्वार्थी व आकुंचित वृत्तीच्या कार्यासाठी आपली बुद्धी कधीच गहाण ठेवू नये. नेहमी थोरांच्या वचनाप्रमाणे वागावे. त्यांच्याच सेवेकरिता मरावे व अमर व्हावे, यातच खरे सुख आहे. तेव्हा माझे ऐकावयाचे असल्यास आता जातीपातींच्या फंदात पडू नकोस. आपली जात मानवाची. आपला धर्म देश-संस्कृतीचे रक्षण करणे व आपले कर्म प्रत्येकाला पोटभर अन्न, अंगभर कपडा मिळून मानाने जगता येईल अशी स्थिती निर्माण करणे. याच गोष्टींची आज अत्यंत गरज आहे. महाराज ग्रामगीतेत म्हणतात-
सेवा नसावी प्रतिष्ठेपुरती।
सेवक नव्हे तो जो आपस्वार्थी।
बिघडविल जनजीवनाची शांती।
दुष्परिणामी सेवेने।।
राजेश बोबडे
