धर्म आणि नीती…

भानुभाई अध्वर्यू हे गुजरातमधील प्रख्यात शिक्षक व पत्रकार. ते तेथील ‘जनसत्ता’ दैनिकात ‘दुनिया: जैसे हमने देखी’ हा स्तंभ लिहीत असत. त्यात ते तेथील वंचित, उपेक्षित, शेतकरी, श्रमजीवी वर्गाच्या प्रश्नांना वाचा फोडत. गुजरातमधील ‘सेंटर फॉर सोशल चेंज अँड अॅक्शन’, ‘गुजरात शेती विकास परिषद’, ‘श्रमजीवी समाज’सारख्या संस्थांनी त्यांच्या कार्याचे स्मरण म्हणून ‘श्री भानुभाई अध्वर्यू स्मारक व्याख्यान श्रेणी’ चालविली होती. ही राष्ट्रीय व्याख्यानमाला होती. भाषणे हिंदी, इंग्रजी, गुजरातीत होत. या व्याख्यान शृंखलेत तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी यांचे २१ फेब्रुवारी, १९८८ रोजी अहमदाबादमध्ये ‘धर्म व नीती’ या विषयावर हिंदीत भाषण झाले. त्याचे मराठी भाषांतर ‘नवभारत’ मासिकाच्या फेब्रुवारी, १९८८च्या अंकात प्रसिद्ध झाले होते.
यात तर्कतीर्थ म्हणतात, ‘धर्म नाही असा समाज जगात नाही. दळणवळणाची साधने आली. औद्योगिक क्रांती झाली, तरी धर्मसंस्था टिकून आहे. ख्रिाश्चन, इस्लाम, बौद्ध, हिंदू, शिंतो, यहुदी, कन्फ्युशियस, लाओत्से इ. धर्म अद्याप मूळ धरून आहेत. धर्मसंस्थेमुळे समाज वेगळे होतात. राष्ट्रवादामुळे नागरिक इहवादी होतात. आधुनिक वैज्ञानिक व तंत्रज्ञान क्रांतीने जग जवळ आले आहे. आर्थिक व सांस्कृतिक देवाण-घेवाण सुरू झाली आहे. यातून समान संस्कृती उदयाला येत आहे. धर्मनिरपेक्ष संस्कृती त्याचेच उदाहरण होय. नव्या मानवव्यापी संस्कृतीचा विकास होत असून, ती वैश्विक होत आहे. धार्मिक अहंकार व संकीर्णता दूर करणाऱ्या नव्या नीतिशास्त्राची गरज जगास त्यातून वाटू लागली आहे. भाषा मानवास लाभलेली अनुभव देणगी आहे. जगात हजारो भाषा आहेत. भाषांमधील धमदृष्टी व प्रेरणा समान असून, त्यांचे आविष्कार भिन्न आहेत. भाषा, इतिहास, धर्म इ. तत्त्वे परिवर्तनशील होत. अलौकिक शक्तीवर अजून माणसाचा विश्वास आहे. विज्ञान आले तरी तो विश्वास पूर्ण ढळलेला नाही. जीवन परिपूर्ण व कृतार्थ करणारी, हे अपरिपूर्ण, दोषमय, अशांत जीवन बदलून टाकणारी अशी उच्चतम ध्येयाच्या म्हणजे दिव्यत्वाच्या प्राप्तीची पद्धती म्हणजे धर्म होय. ही धारणा समाजात अद्याप टिकून आहे.’