संविधानभान : आंतरभारतीचे बहुभाषिक स्वप्न

हेही वाचा:संविधानभान : अभिजात भाषा म्हणजे काय?

एका बाजूला संविधानातील ३५१ वा अनुच्छेद हिंदीला अधिकाधिक प्रोत्साहन देण्यासाठी सरकारने प्रयत्न केले पाहिजेत, असे सुचवतो तर दुसऱ्या बाजूला हिंदीमुळे भाषेसह उत्तर भारताची संस्कृती लादली जात असल्यामुळे विविध राज्यांमधून त्याला विरोध होत राहतो. दक्षिण भारतीयांनी हिंदी शिकली पाहिजे आणि राष्ट्रीय एकात्मतेस ते आवश्यक आहे, अशी आग्रही मांडणी केली जाते; मात्र उत्तर भारतातील लोक तमिळ किंवा मल्याळम शिकत नाहीत, अशी दक्षिण भारतीयांची तक्रार असते. या बाबतीत साने गुरुजींनी मांडलेली ‘आंतरभारती’ कल्पना महत्त्वाची आहे. त्यांनी म्हटले होते की, भारतामधील प्रांतीयता एकतेच्या आड येऊ नये. ही विविधता आपले वैभव आहे आणि त्यासाठी भारतीय भाषा शिकल्या पाहिजेत. साने गुरुजी रवींद्रनाथ टागोरांच्या विचारांनी प्रेरित झाले होते. ‘यत्र विश्व भवत्येकनीडम’ हे विश्वभारतीचे घोषवाक्य आहे. अर्थात ‘मानवजात सर्वत्र एक आहे आणि त्या मानवजातीचे हृदय एकतेचे स्पंदन करत आहे’, असे रवींद्रनाथ सांगत. विश्वभारती ही वैश्विक पातळीवर सहजीवनाची कल्पना समोर ठेवते तर साने गुरुजींनी ‘आंतरभारती’ ही कल्पना देशाचे ऐक्य समोर ठेवून मांडलेली आहे. त्यामुळेच साने गुरुजींनी अनेक भारतीय भाषांमधून मराठीमध्ये अनुवाद केला. भगवद्गीतेत म्हटल्याप्रमाणे ‘अविभक्त विभक्तेषु’ अशी साने गुरुजींची दृष्टी होती. याचा अर्थ प्रांत आणि भाषा विभाजित असल्या तरीही आपण सर्व अविभाजित आहोत. म्हणजेच ‘भाषा पढेंगे और जुडेंगे’ असा मूलभूत विचार त्यामागे होता. शैक्षणिक पातळीवर अशा विविध भाषा शिकवल्या गेल्या तर भाषाभगिनीभाव वाढेल कारण सारे प्रांत आपले भाऊ आहेत तर भाषा बहिणी आहेत, असे त्यांनी मांडले होते. आज भाषिक संघर्ष टोकाला पोहोचले असताना संविधानातील भाषिक विविधतेचा विचार आणि साने गुरुजी आणि रवींद्रनाथ टागोरांचा भाषांमधला सहभाव अधिक औचित्यपूर्ण ठरतो आहे.

poetshriranjan@gmail. com