लोकमानस : हा आर्थिक लाभ कसा?

उच्चवर्णीयांच्या संकल्पनांमागची गृहीतके चुकीची

‘मतांचे आदानप्रदान झाले तर वाईट काय?’ हे ‘लोकमानस’मधील पत्र (२४ फेब्रुवारी) वाचले. लेखकाच्या मते, ‘जागतिक क्रमवारीत स्थान मिळवणे आणि सामाजिक भान राखून आरक्षण अबाधित ठेवणे झ्र् या दोहोंपैकी एक पर्याय आपल्याला निवडावा लागेल.’ खरा गोंधळ इथेच सुरू होतो, ‘टक्केवारी म्हणजेच गुणवत्ता’ या संकुचित आणि अशास्त्रीय गृहीतकामुळे आपल्या शैक्षणिक, आर्थिक आणि सामाजिक विकासाचा गळा घोटला गेला आहे. मायकेल जे सँडेल यांच्या ‘टायरॅनी ऑफ मेरिट’मध्ये सध्याच्या गुणवत्ता चाचण्या या सामाजिक आणि सांस्कृतिक भांडवलाचे संचित असणाऱ्यांना कशा पूरक असतात, हे दाखवून दिले आहे. बुद्धय़ांक चाचण्या (आयक्यू टेस्ट) या किती अशास्त्रीय होत्या, हे आता सिद्ध झाले आहे. माल्कम ग्लॅडवेल यांच्या ‘आऊटलायर्स’ या पुस्तकात अमेरिकेत अशा चाचण्या गोऱ्या मुलांना अधिक सोयीच्या असतील अशा बनवलेल्या होत्या. हे कोणी मुद्दामहून केले होते, असे नव्हे तर उच्चवर्णीय लोकांच्या संकल्पनाच चुकीच्या गृहीतकांवर आधारित होत्या.

आरक्षण हे गुणवत्तेला मारक आहे, असा युक्तिवाद उच्चवर्गीय करत आले आहेत. धावण्याची स्पर्धा सुरू होताना काही जण आधीच काही अंतर पुढे जाऊन उभे आहेत, या वस्तुस्थितीकडे मात्र दुर्लक्ष केले जाते. बऱ्याचदा बहुजन वर्गही या युक्तिवादावर विश्वास ठेवून, स्वत: न्यूनगंड बाळगणे सुरू करतो. १९-२० वर्षांच्या कॉलेजमधील युवकाला तर याविरोधात युक्तिवाद करणे शक्यच नाही. म्हणूनच दुर्गेश सोळंकीसारख्या विद्यार्थ्यांचे बळी जातात. आयआयटीमध्ये काही विषयांत मागे राहण्याचे कारण फक्त ‘बुद्धिमत्ता कमी’ हे नसून वर्गात इंग्रजी भाषेत चालणारे संभाषण नीट न समजणे व त्यातून न्यूनगंड निर्माण होणे अशी विविध कारणे असतात. अशा विद्यार्थ्यांना योग्य सहकार्य मिळाल्यास ते त्यांची गुणवत्ता नक्की सिद्ध करून दाखवतात.

आपल्याकडे मागच्या दशकापर्यंत दहावी-बारावीत बोर्डात येणाऱ्यांना डोक्यावर घेण्याची परंपरा होती. जर टक्केवारी हाच गुणवत्तेचा निकष असेल तर, हे टॉपर आयुष्यात पुढे जाऊन काही भरीव योगदान देण्यात का कमी पडतात, याचा कोणी विचार करत नाही. कारण आयुष्याची लढाई फक्त गणितीय बुद्धिमत्ता व पाठांतर कौशल्य (त्यात शिकवणी वर्गाचे सहकार्य अधिक) यांवर अवलंबून राहून जिंकता येत नाही, हे लक्षात घ्यायला हवे.

अ‍ॅड सुनील कदम, पुणे

लोकमान्यांचे असे मूल्यमापन अयोग्य

लो. टिळक व स्वा. सावरकर यांच्याविषयी रवींद्र माधव साठे यांनी लिहिलेला लेख (रविवार विशेष- २६ फेब्रुवारी) वाचला. आजच्या एकंदर वातावरणाला पोषक असा तो लेख आहे. आज आम्ही कोणावरही लेख लिहिताना व्यक्तिमत्त्वातील वैशिष्टय़ांचा विचार करणार आहोत की नाही ?

मला स्वातंत्र्यवीर सावरकरांची अफाट देशप्रेमाची वृत्ती, त्यांचे क्रांतिकार्य, त्यांचा त्याग याबद्दल काहीच आक्षेप नाही. पण लोकमान्य टिळक हे संपूर्ण देशाचे नेतृत्व करणारे व सर्व भारतीयांना कवेत घेणारे व्यक्तिमत्त्व होते. प्रचंड बुद्धिमत्ता व देशाबद्दल असलेली आत्मीयता, तसेच आपल्या देशाची अर्थस्थिती, जनतेचे दारिद्रय़ व उपासमार यांबद्दल असणारी जाणीव व त्यासाठी आपले शासन (होमरूल) असणे याविषयीची त्यांची कळकळ ही अतुलनीय होती. सावरकरांबाबत या बाबी चार हात लांब होत्या. सावरकर एका ठरावीक समूहाचे नेते होते त्यांना इंग्रजांना या देशातून बाहेर काढायचे होते त्या दृष्टीने ते कार्यरत होते.  लोकमान्यांना या देशाची व येथील जनतेची काळजी होती. या देशासाठी काम करणाऱ्या प्रत्येकाबद्दलच त्यांना आत्मीयता होती व आपल्या परीने त्यांना ते मदतही करत. काही बाबतीत त्यांनी समाजसुधारकाची भूमिकाही घेतली तर काही ठिकाणी त्यांची भूमिका प्रतिगामीही वाटली पण त्याची कारणे त्यांनी सांगितली. विशेषत: धर्मविषयक बाबीमध्ये  मी हस्तक्षेप करू इच्छित नाही, ते माझे क्षेत्र नाही अशी भूमिका त्यांनी घेतली.

त्यांच्या तुलनेत स्वा. सावरकरांच्या कार्याला मर्यादा होत्या, सबंध देश ढवळून काढणे, जागृत करणे त्यांना जमले नाही, किंबहुना त्यांचा तो हेतूही नव्हता. तरीही लेखकाने सावरकरांचा लोकमान्यांशी बादरायण संबंध जोडला आहे. महान व्यक्तिमत्त्वाच्या आयुष्यातील काही घटना किंवा कृती सामान्यांच्याही जीवनात घडत असतात. त्यात साम्य असते असे नव्हे. मला वैयक्तिकरीत्या वाटते की लोकमान्य टिळकांचे असे मूल्यमापन करणे योग्य होणार नाही.

शिरीष पाटील, कांदिवली पश्चिम (मुंबई)

एकच बाजू मांडणारा लेख

गुरू-शिष्यांची असामान्य जोडी हा रवींद्र माधव साठे यांचा लेख (रविवार विशेष- २६ फेब्रुवारी) वाचला. या लेखामध्ये लेखक अगदी जाणीवपूर्वक दोन्ही महापुरुषांची फक्त एकच बाजू साकल्याने मांडताना दिसतात. परंतु या लेखमधील काही गोष्टींचा पडताळा केला असता त्यात तथ्य वाटत नाही वा त्या इतिहासात धुंडाळल्यास साफ खोटय़ा आहेत असेच दिसते.

अ‍ॅड.संतोष स.वाघमारे,  लघुळ (जि. नांदेड.)