तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी मूलत: वेदशास्त्रसंपन्न पंडित असल्याने चार वेद, सहा शास्त्रे आणि १८ पुराणांचे जाणकार होते. ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद आणि अथर्ववेद यांवर तर्कतीर्थांनी लिहिलेल्या नोंदी वाचताना या वेद वाङ्मयाच्या त्यांच्या सखोल ज्ञानाची प्रचीती येते. ‘वेद व वेदांगे’ नोंद वाचू लागलो की, वेद संहिता, ब्राह्मण ग्रंथ, आरण्यके, उपनिषदे यांबरोबर षडंग वेद (शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निरुक्त, छंद, ज्योतिष) ते जाणून होते, हे लक्षात येते. असे तर्कतीर्थ जेव्हा इंग्रजी तत्त्वज्ञान आणि साहित्य वाचू लागले, तेव्हा त्यांच्या पूर्वधारणांमध्ये परिवर्तन होणे स्वाभाविक होते. मार्क्सवाद कोळून प्याल्यानंतर त्यांचे रॉयवादी होणे अजिबात आश्चर्यकारक वाटत नाही. प्रो. श्री. व्यं. पुणतांबेकर यांनी भारत इतिहास संशोधन मंडळ, पुणेच्या १५ जून, १९३९ ला संपन्न वार्षिक उत्सवात मार्क्सच्या इतिहासवादावर जे व्याख्यान दिले होते, त्याचा प्रतिवाद करणारे तीन लेख तर्कतीर्थांनी ‘चित्रा’ साप्ताहिकाच्या ऑगस्ट, सप्टेंबर, १९३९ च्या अंकांत सलग लिहिले होते, ते वाचताना मार्क्सवादावर त्यांची हुकुमत किती होती, हे जाणवते.

या बातमीसह सर्व प्रीमियम कंटेंट वाचण्यासाठी साइन-इन करा
Skip
या बातमीसह सर्व प्रीमियम कंटेंट वाचण्यासाठी साइन-इन करा

अशा तर्कतीर्थांनाच मार्क्सच्या हिंदी पूर्वजांचा शोध नि बोध होणार ना? ‘धनुर्धारी’ साप्ताहिकाच्या १९४० च्या दिवाळी अंकात तर्कतीर्थांचा ‘मार्क्सचे हिंदी पूर्वज’ अशा शीर्षकाचा लेखच आहे. त्यात त्यांनी बृहस्पती, उशना, भारद्वाज, पूरण काश्यप, चार्वाक, अजितकेश कंबली, कपिल, कणाद व बुद्ध यांना मार्क्सचे हिंदी पूर्वज संबोधले आहे. इतकेच काय, काळाचा संदर्भ लक्षात घेता तर्कतीर्थ त्यांचे वर्णन मार्क्सचे पितामह अथवा प्रपितामह, असा करण्यास कचरत नाहीत. तर्कतीर्थांच्या दृष्टीने मार्क्सवाद हे वैश्विक पातळीवर क्रमाक्रमाने विकसित होत जाणाऱ्या मानवी तत्त्वज्ञानांपैकी एक श्रेष्ठ दर्जाचे तत्त्वज्ञान आहे. मार्क्सपेक्षा उन्नत तत्त्वज्ञान वर्तमान काळात नाही. स्वातंत्र्यपूर्व काळात या तत्त्वज्ञानाबाबत तत्कालीन सुशिक्षित बहुजन समाजात ज्ञानापेक्षा गैरसमजच अधिक होते. हे त्यांनी स्पष्ट केले आहे. या विचाराचा विटाळ भारतीय समाजास होऊ नये म्हणून सुशिक्षित समजला जाणारा वर्ग ‘शांतं पापं, शांतं पापं’ म्हणत या विचाराचे सोवळे पाळत त्यास पाखंड मानत असे ते त्याच्या नास्तिकतेमुळेच.

हे सर्व आपल्या समाजात घडत होते ते खरे, म्हणजे आपल्या प्राचीन तत्त्वज्ञानाची पुरेशी ओळख तत्कालीन सुशिक्षित समजल्या जाणाऱ्या वर्गास नव्हती. युरोपात जशी औद्याोगिक व शास्त्रीय क्रांती होऊन मार्क्सवादासारखे भौतिक तत्त्वज्ञान जन्माला आले, तसे तत्कालीन हिंदुस्तानात घडले नाही. हिंदुस्तानात ‘हिंदी-मार्क्स’ उत्पन्न झाला नाही, याचे शल्य तर्कतीर्थांना होते, हे प्रस्तुत लेख वाचताना जाणवते.

वैदिक आर्यांची सार्वभौम सत्ता प्राचीन भारतीय समाजात दृढमूल झाली होती, त्याकाळी सत्ताधारी वर्गाच्या रूढ विचारांवर हल्ला करून नवे विचार मांडण्याचे कार्य अर्थशास्त्रकर्ते बृहस्पती व उशना मुनी यांनी केले. बृहस्पतीच्या विचारांचा वारसा चार्वाकने चालविला. पूरण काश्यप आणि अजितकेश कंबली यांचे संक्षिप्त विचार पाली भाषेतील ‘त्रिपिटक’मध्ये आहेत. ते चार्वाक विचारांशी साधर्म्य साधणारे आहेत. भारद्वाज ऋषींचा अनात्मवाद ‘चरक संहिता’मध्ये विशद केला गेला आहे. कपिल चार्वाकाइतका आत्यंतिक पाखंडी नव्हता; पण त्याने ईश्वर या संकल्पनेस प्रमाणरहित ठरवत विश्वव्यापार व विश्वरचना जड प्रकृतीच्या स्वभावावर अवलंबून असल्याचा सिद्धांत मांडला. चार्वाक विचारांचा व्यवहारी उपयोग त्याने करून घेतल्याचे दिसते.

मार्क्सची धर्मविषयक विचारप्रणाली बृहस्पती व चार्वाकाच्या ठिकाणी प्रथम उगम पावली. मार्क्सचा शुद्ध भौतिकवादही येथेच उगम पावला. विरोधविकासाचे बीज कपिलास प्रथम अवगत झाले होते. मार्क्स विचारांपूर्वी ज्या वैचारिक क्रांतीची आवश्यकता इतिहासाला होती, ती विचारक्रांती प्रथम भारतीय तत्त्वज्ञांनी केली. भारतीय ज्ञानप्रणाली (इंडियन नॉलेज सिस्टीम) म्हणून आज नव्या शिक्षण धोरणात अंतर्भूत केली आहे, तिचा विचार, उच्चार तर्कतीर्थांनी शतकापूर्वी केला होता. यातून त्यांचे द्रष्टेपण अधोरेखित होते.

drsklawate@gmail.com