व्यक्तिवेध: त्रिपुरारी शर्मा 

दिल्लीच्या कश्मिरी गेट परिसरात त्रिपुरारी शर्मा यांचे बालपण गेले. दिल्लीतूनच (महत्त्वाकांक्षी वडिलांमुळे) त्यांनी दहावीच्या एसएससीऐवजी सीनियर केम्ब्रिजची परीक्षा दिली आणि मिरांडा हाऊस या प्रख्यात महाविद्यालयातून इंग्रजी साहित्यात त्या पदवीधर झाल्या. यानंतर मात्र राष्ट्रीय नाटय़ विद्यालयाचे – ‘रानावि’चे – जग त्यांना दिसले. त्यांची हुशारी पाहून ‘ही फार तर समीक्षक होईल, स्टेजवर काही रमणार नाही’ अशीही भाकिते ‘रानावि’त झाली, पण रंगमंचावरच काही करून दाखवण्याचा चंग त्यामुळे पक्का झाला. नाटय़गुरू इब्राहिम अल्काझी यांचे मार्गदर्शन लाभलेच पण सहपाठींमुळे ग्रामीण भारताकडेही ओढा वाढला. हाच काळ होता ‘आंतरराष्ट्रीय महिला वर्ष’ साजरे झाल्यानंतरचा आणि हुंडाविरोधी चळवळीतून पुढे स्त्रीवादी चळवळही वाढत असतानाचा. स्त्रीवादी नाटक आपल्याला कोणी आयते देणार नाही, हे ओळखून त्रिपुरारी शर्मा यांनी एका ग्रामीण स्त्रीवरचे ‘बहू’ हे नाटक लिहिले. सासर आणि माहेरही सोडणारी ही ‘बहू’ ढोबळ आहे, हे पुढे ‘अक्स पहेली’, ‘विक्रमादित्य का न्यायासन’, ‘बिरसा मुंडा’, ‘सम्पदा’ ही नाटके लिहिणाऱ्या शर्मा मान्य करीत. स्वत: नाटक लिहिण्याऐवजी कथा-कल्पना सहकाऱ्यांना सांगून, चर्चेतून आणि बहुविध अनुभवविश्वांतून ती फुलवण्याचा प्रयोग त्यांनी ‘अलारिपु’ या त्यांच्या संस्थेतर्फे अनेकदा केला. (त्याला ‘डिव्हायसिंग’ म्हणत.) १९८८ मध्ये अमेरिकेत महिला नाटककारांच्या परिषदेत भारताचे प्रतिनिधित्व त्यांनी केले होते. ‘दिग्दर्शकच राजा’ वगैरे न मानता नटांना सहकारी मानणारा स्त्रीवाद त्यांनी तालमींतही जपला. त्यांच्या जाण्याने नाटय़ क्षेत्रातील एक लोभस व्यक्तिमत्त्व अवघ्या ६७ व्या वर्षी लोपले आहे. ‘सामूहिक प्रक्रिया के भी कुछ नियम तो होते ही हैं जो उस रचना को परिभाषित करते हैं। कई बार मूल विचार तक पीछे छूट जाता है पर इससे किसी और को असुविधा नहीं होती। यह दोनों प्रक्रियाएं महत्वपूर्ण हैं।’ हे त्यांचे विचार मात्र, प्रशासकीय अधिकाऱ्यांनीही अंगीकारावेत असे आहेत.