अर्थसंकल्पपूर्व आठवड्यात भांडवली बाजाराचे सातत्याने कोसळणे हे कोणत्याही दृष्टिकोनातून पाहिले तरी नकारात्मकच ठरते. भांडवली बाजार आणि देशाची अर्थव्यवस्था यांच्यात काहीही सांगड नसते हे खरे. पण भावनिक भांडवली बाजारास येणाऱ्या काळाची चाहूल लागत असते हेही खरे. त्यामुळेच ही बाजाराची घसरण एकंदर अर्थव्यवस्थेची अपेक्षाशून्यता दर्शवते. गेली काही वर्षे भारताने जगातील सर्वात वेगाने वाढणारी मोठी अर्थव्यवस्था असल्याची शेखी मिरवली. ती योग्यच होती. कारण युरोपने मान टाकलेली आणि चीन मंदावलेला. अशा अवस्थेत वासरात लंगडी गाय शहाणी ठरावी तसे आपण प्रगतीचा मानदंड ठरत गेलो. त्यात जगातील पहिल्या पाचांत असण्याचे इरादे, दुसरा क्रमांक लवकरच गाठण्याच्या आणाभाका आणि २०४७ सालापर्यंत भारत विकसित होणार असल्याची द्वाही यामुळे सगळ्या वातावरणात आशावाद ठासून भरलेला होता. किंबहुना तसा तो भरलेला राहील, असेच समस्त व्यवस्थेचे प्रयत्न होते. ते काही काळ यशस्वी ठरलेदेखील. पण स्वत:चा विकासाचा वेग सातत्याने राखण्यासाठी इतरांनी मंदावणे इतकेच पुरेसे नसते. त्यामुळे झाले असे की विविध जागतिक वित्तीय संघटना, आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधीपासून ते आपल्या रिझर्व्ह बँकेपर्यंत सगळ्यांनीच भारताच्या विकासदराचा अंदाज कमी कमी करायला सुरुवात केली. हे कमी म्हणून की काय अमेरिकेत डोनाल्ड ट्रम्प यांचे सत्तारूढ होणे आणि त्यांनी त्यांच्या पद्धतीने वॉशिंग्टनची कुऱ्हाड सपासप चालवणे सुरू झाले. परिणामी बाजार आणखी बिथरला. या पार्श्वभूमीवर जागतिक पातळीवर अर्थविकासाचे आशेचे एकमेव केंद्र म्हणून भारताकडे पाहणारेही भारताविषयी चिंता व्यक्त करू लागलेले दिसतात. यात विद्यामान केंद्र सरकारचे समर्थक गणले जाणारे वित्तवेत्तेही आहेत, ही बाब महत्त्वाची. केंद्रीय अर्थसंकल्प चार दिवसांवर आलेला असताना या वास्तवाची दखल घेणे आवश्यक ठरते.

या बातमीसह सर्व प्रीमियम कंटेंट वाचण्यासाठी साइन-इन करा
Skip
या बातमीसह सर्व प्रीमियम कंटेंट वाचण्यासाठी साइन-इन करा

त्यात पहिल्या क्रमांकावर आहे रुपयाचे निरंतर घसरणे. एकेकाळी रुपयाची किंमत डॉलरच्या तुलनेत ६० रुपयांस स्पर्श करू लागली की बॉलीवूडच्या तारेतारकांपासून अर्थयोगतज्ज्ञ बाबा-बापूंपर्यंत सर्व चिंता व्यक्त करू लागत. त्यातले काही वाचाळ रुपयाच्या घसरण्यासाठी अर्थतज्ज्ञ पंतप्रधान मनमोहन सिंग यांस बोल लावत. आता रुपया ८५ चा टप्पा पार करून ८६ ला स्पर्श करून आला तरी हा वर्ग हूं की चूं करताना दिसत नाही. केंद्राच्या आध्यात्मिक ताकदीची जाणीव हे या एकेकाळच्या बोलघेवड्या वर्गाच्या मौनामागचे कारण असावे. पण हा वर्ग दिवसागणिक नवनवा तळ गाठणाऱ्या रुपयाबाबत शांत होता तरी रिझर्व्ह बँक आपली सर्व ताकद पणास लावून रुपयाचे घसरणे थांबवण्याच्या प्रयत्नात होती. ते प्रयत्न काही प्रमाणात अंगाशी आले. याचे कारण आपल्या तिजोरीतले डॉलर्स पणास लावून रुपयाचे मूल्य राखण्याच्या प्रयत्नात रिझर्व्ह बँकेने आपल्या तिजोरीतील २०,००० ते २२,००० कोटी डॉलर्स (२०० ते २२० बिलियन डॉलर्स) रकमेची माती केली. आणि इतके करूनही डॉलरचे वधारणे काही थांबलेले नाही. म्हणजे रुपयाचे आणखी अवमूल्यन अटळ. त्यात ट्रम्प यांच्या सत्तारोहणानंतर त्या देशातील व्याजदरांतही वाढ होऊ लागल्याने अनेक जण आपल्या बाजारातील गुंतवणूक काढून अमेरिकेत करू लागले. म्हणजे रुपयाच्या मूल्यावर आणखी दबाव येत असताना रिझर्व्ह बँकेस रुपयाची मुक्त घसरण पाहण्याखेरीज आणखी काही करण्याची सोयही नाही. जे करायचे होते ते संकट तीव्र व्हायच्या आधीच करून झाले आणि केलेले सर्व वाया गेले. बाजार सलग घसरताना दिसतो त्याचे कारण हे.

त्याच वेळी नवीन गुंतवणुकीबाबत मात्र आपले उद्याोगपती हातावर हात घेऊन शांत बसलेले दिसतात. त्यांचेही बरोबर म्हणायचे. कारण गुंतवणूक करा, हात सैल सोडा या अर्थमंत्र्यांच्या आवाहनापलीकडे गुंतवणुकीसाठी आवश्यक धोरणसातत्य अजिबात नसल्याने ते तरी काय करणार. अलीकडे केंद्र सरकारचेच अर्थसल्लागार अनंत नागेश्वरन यांनी एका परीने केंद्राच्या धोरणावरच टीका केली जेव्हा त्यांनी ‘‘आम्ही आमच्या हाताने कारखानदारी मोडीत काढू लागलेलो आहोत’’ अशा अर्थाचे विधान केले. नागेश्वरन यांचा रोख होता कालबाह्य अशा जमीन हस्तांतरविषयक कायद्यांवर. आज आपल्या देशात उद्याोगांची निम्म्यापेक्षा अधिक ऊर्जा जमिनीपासून सर्व परवाने मिळवण्यातच जाते. या कायद्यांत सुधारणेची गरज धोरणकर्त्यांनी अनेकदा व्यक्त केलेली आहे. पण ते तेवढ्यापुरतेच. नुसती शब्दसेवा. प्रत्यक्ष कृतीच्या नावे भोपळा. तीच बाब कामगार कायद्यांबाबतही. अनेक राज्यांत त्यांची अंमलबजावणीची सुरुवातही नाही आणि ती व्हावी यासाठी केंद्र सरकार काही करतानाही दिसत नाही. एरवी राज्यांच्या अधिकारांवर ऊठसूट अतिक्रमण करणारे केंद्र सरकार औद्याोगिक प्रगतीसाठी या महत्त्वाच्या विषयावर मात्र बघ्याची भूमिका घेते. कारण? राजकीय परिणामांची भीती. आपण कामगारविरोधी दिसू वा ठरवले जाऊ या भीतीने केंद्र सरकार कामगार कायद्यांतील सुधारणा अमलात आणत नसून त्याचा मोठा फटका उद्याोगांच्या विस्तारास बसताना दिसतो. आज एखाद्या भव्य प्रकल्पाची उभारणी हाती घेण्याऐवजी अनेक उद्याोजक १०० पेक्षा कमी कामगार नेमावे लागतील याची खबरदारी बाळगून अनेक छोटे कारखाने काढण्यास प्राधान्य देतात. म्हणजे हजारभर कामगारांस रोजगार मिळेल असा कारखाना काढण्याऐवजी ९९ जणांना घेऊन १० लहान-लहान कारखाने काढणे. असे केल्याने जमीन हस्तांतरही सुलभ होते आणि कामगार कायद्यातील पळवाटांचाही आधार घेता येतो. उद्याोजकांसाठी ही सोय असेल. पण असे केल्याने राज्याचे नुकसान होते. याचा अर्थ २४ वर्षांच्या एका तगड्या पैलवानास चार-चार वर्षांची सहा बालके हा पर्याय असू शकत नाही. हे केंद्र सरकारला जेवढ्या लवकर कळेल तितके बरे.

या सगळ्याच्या जोडीने राजकीय दबावापोटी लोकानुनयाची सुरू झालेली स्पर्धा. ती कमी होण्याची चिन्हे नाहीत. कारण पार्लमेंटपासून पंचायतीपर्यंत प्रत्येक निवडणूक आपण आणि आपणच जिंकायला हवी, ही ईर्षा. तत्त्वत: ईर्षा वाईट नाही. पण त्याची किंमत काय आणि कोण चुकती करणार हा प्रश्न. नागरिकांचा रोष नको म्हणून केंद्राने करोनाकाळात सुरू केलेली मोफत धान्य योजना अद्यापही बंद केलेली नाही. उलट तिची व्याप्ती वाढवत नेली. आज जवळपास ८० कोटी नागरिकांस हे मोफत धान्य दिले जाते. म्हणजे देशाच्या लोकसंख्येच्या साधारण ६० टक्के नागरिकांस याचा फायदा मिळतो. तेही एक वेळ क्षम्य. पण एका बाजूने आर्थिक महासत्ता होत असल्याच्या वल्गना करायच्या आणि ८० कोटी जनतेस मोफत शिधावाटप करायचे यातील विरोधाभास सरकार विचारात घेत नाही, ही बाब अक्षम्य. कारण इतक्या जणांस मोफत शिधावाटप अद्यापही करावे लागत असेल तर अर्थविकासाचे सिंचन सर्वदूर समप्रमाणात झालेले नाही, असा त्याचा अर्थ.

आगामी अर्थसंकल्पात या सगळ्याचा विचार निर्मला सीतारामन यांस करावा लागेल. देशातील आर्थिक आव्हानांस आता ट्रम्प यांच्या रूपाने जागतिक संकटाची जोड मिळालेली असल्याने आपली परिस्थिती अधिक गंभीर ठरते. हा असा संकटकाल नव्या संधींचा. त्याचे अलीकडच्या काळातील ताजे उदाहरण म्हणजे १९९१ साली पंतप्रधान नरसिंह राव यांनी तत्कालीन अर्थमंत्री मनमोहन सिंग यांस हाताशी धरून रेटलेल्या सुधारणा. विद्यामान अर्थमंत्री निर्मला सीतारामन यांच्यासमोर ही सुधारणा संधी चालून आली असून ती त्या साधणार का, यावर देशाच्या अर्थव्यवस्थेची दिशा आणि वेग अवलंबून असेल. म्हणून सीतारामन या सिंग होणार का, हा प्रश्न.