अग्रलेख :‘फेक’कलेचा दृष्टान्तपाठ!

‘फेक’ या इंग्रजी शब्दाला मराठीतही आता अढळपद मिळू लागले आहे. मराठीत यापूर्वी चेंडू फेकला जायचा, दिवाळी-दसऱ्यापूर्वीच्या आवराआवरीत नकोशा वस्तू फेकून दिल्या जायच्या, नाटकात ‘संवादफेक’ असायची किंवा गायकांना कुणा उत्साही श्रोत्याकडून ‘काय आवाजाची फेक आहे..’ अशी दाद मिळायची. यापेक्षा निराळय़ा आणि ‘खोटे- बनावट’ या अर्थाने इंग्रजीतला ‘फेक’ मराठीतही आला, ‘फेक न्यूज’चे दैनंदिन प्रमाण वाढू लागले, तसा तो इंग्रजी शब्दही मराठीत रुळला. गेल्या वर्षभरात तर कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा- चॅटजीपीटी आदी उत्पादनांचा बोलबाला वाढला आणि ‘फेक’ची व्याप्ती किती मोठी असू शकते, याविषयीची चिंताही काही पटींनी वाढली. एखाद्या व्यक्तीचे छायाचित्र अथवा चलचित्र म्हणून प्रत्यक्ष दाखवले जाणारेही ‘फेक’ निघू लागले. संगणकीय करामतीने कुठलीही प्रतिमा कुठेही जोडता येऊ लागली. इथून पुढे ‘फेक’- बातम्या, छायाचित्रे, ध्वनि-चित्रमुद्रणे यांच्याबाबत सावधगिरी बाळगावीच लागणार, अशी खूणगाठ आता विवेकीजन बांधू लागले. पण ‘फेक’चा दोष संगणकीय प्रगतीलाच देण्यात कितपत हशील आहे? हे कबूल की संगणक आणि माहिती-तंत्रज्ञानाची साधने, संदेशजाळय़ाचा विस्तार, समाजमाध्यमांचा प्रसार आणि कुणाला तरी, कुठे तरी हवाच असलेला प्रचार यांमुळे ‘फेक’चे दैनंदिन प्रसंग वाढले.. पण यापैकी काहीही जेव्हा नव्हते, तेव्हाही ‘फेक’-निर्मितीची मानवी प्रेरणा कार्यरत होतीच आणि फेक न्यूजमुळे आज जी फसगत होते आहे, फेक ध्वनि-चित्रमुद्रणामुळे जो मनस्ताप होतो आहे किंवा फेक खात्यांमुळे जे आर्थिक नुकसानही होऊ शकते आहे.. ते सारे संगणक नसतानाही होऊ शकत होते. मानवी हातांच्या कौशल्यावर आणि मानवी मेंदूच्या कल्पनाझेपेवर अवलंबून असलेल्या चित्रकलेसारख्या प्रांतात तर ते होतच होते आणि आजही होते आहे.. ते कसे, याचा अनुभव पुनीत मदनलाल भाटिया यांना अलीकडेच आला!