निलेश पाटील
शिक्षणाचा इतिहास अत्यंत महत्त्वाचा आणि रोचक आहे. आपल्या संस्कृतीत शिक्षणाचे मोल मोठे होते. गुरुकुल पद्धतीत विद्यार्थी शिक्षणाचा अभ्यास केला गेला होता. मध्ययुगात महाराष्ट्रात आणि विविध राज्यांतील शासकांच्या प्रेरणेने अनेक शैक्षणिक संस्था स्थापन केल्या गेल्या. ब्रिटिश साम्राज्यात, मराठीतील शिक्षणाची पद्धत बदलली. ब्रिटिश सरकारने अनेक शिक्षण संस्थांची स्थापना केली. त्यांच्या शिक्षणपद्धतीचा प्रभाव अद्याप मराठीतील शिक्षणावर दिसतो.
हजारपेक्षा जास्त प्रीमियम लेखांचा आस्वाद घ्या ई-पेपर अर्काइव्हचा पूर्ण अॅक्सेस कार्यक्रमांमध्ये निवडक सदस्यांना सहभागी होण्याची संधी ई-पेपर डाउनलोड करण्याची सुविधा
मानवी प्रगतीचा पाया असलेल्या शिक्षणाच्या क्षेत्रात काळाच्या ओघात लक्षणीय उत्क्रांती होत गेली. स्वातंत्र्यानंतर एकंदर भारतातील आणि त्या अनुषंगाने मराठीतीलही शिक्षणाची स्थिती सुधारली. महाराष्ट्रात अनेक नवीन शाळा आणि महाविद्यालये स्थापन केली गेली आणि मराठीतील शिक्षण पद्धती विविध विषयांसह समृद्ध झाली. आजच्या काळात मराठीतील शिक्षणाचे तंत्र अत्यंत प्रगत झाले आहे. शिक्षणाचा इतिहास मोठा रंजक आहे. मेसोपोटेमिया, मिस्र, चीन आणि सिंधू नदीचा प्रदेश या प्राचीन समाजामध्ये शिक्षणात मुख्यत: बुद्धिजीवी वर्गासाठी लेखन, गणित आणि तत्त्वशास्त्र असे विषय विचारात घेतले गेले. यात सुमेरीयन स्क्रिबल स्कूल्स आणि मिस्री मंदिर शाळांची भूमिका महत्त्वाची होती. शिक्षण हा मानवासाठी ज्ञानाच्या विकासाचा एक महत्त्वपूर्ण मार्ग आहे.
हेही वाचा: कमी मतटक्क्यातून राजकारणी काहीतरी शिकणार का?
शिक्षणाच्या उत्क्रांतीची क्रिया अद्याप सुरू आहे. सध्या शैक्षणिक तंत्रज्ञान, संस्थांची संरचना आणि विद्यार्थ्यांच्या अभ्यासक्रमाचा विकास होत आहे. प्राचीन काळात, शिक्षण सर्वांगीण विकासासाठी महत्त्वाचे होते. शिक्षण संस्थांची स्थापना केली जात होती आणि विविध विषयांचा अभ्यास केला जात होता. शिक्षणात तत्वज्ञान, कला, विज्ञान, वाङ्मय आणि सांस्कृतिक परंपरेतील मूल्ये शिकविली जात. प्राचीन संस्कृतीपासून आधुनिक समाजापर्यंत, प्रत्येक युगातील मूल्ये, गरजा आणि आकांक्षा प्रतिबिंबित होऊन शिक्षणाच्या पद्धती, संस्था आणि विचारधारा सातत्याने बदलल्या आहेत. शैक्षणिक इतिहासात डोकावल्यास नवकल्पना, लवचिकता आणि सामाजिक बदलांची एक आकर्षक कथा उलगडते. शिक्षणाच्या उत्क्रांतीचा इतिहास जाणून घेऊया…
प्राचीन संस्कृती – औपचारिक शिक्षणाचा जन्म
औपचारिक शिक्षणाची पाळेमुळे मेसोपोटेमिया, इजिप्त, चीन आणि सिंधू खोऱ्यासारख्या प्राचीन संस्कृतींमध्ये आढळतात. या सुरुवातीच्या समाजांमध्ये, शिक्षण प्रामुख्याने उच्चभ्रूंसाठी राखीव होते आणि लेखन, गणित आणि तत्वज्ञान यासारख्या विषयांवर केंद्रित होते. सुमेरियन स्क्रिबल स्कूल आणि इजिप्शियन मंदिर शाळांसारख्या संस्थांनी ज्ञान प्रदान करण्यात आणि सांस्कृतिक परंपरा जतन करण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली.
हेही वाचा: हे तर आरोग्यसेवेचे खासगीकरण!
प्राचीन अभिजात – ग्रीक आणि रोमन प्रभाव
ग्रीस आणि रोममध्ये शैक्षणिक पद्धतींचा लक्षणीय विस्तार झाला. सॉक्रेटीस, प्लेटो आणि ॲरिस्टॉटल यांच्यासारख्या ग्रीक तत्वज्ञांनी पाश्चिमात्य शैक्षणिक तत्त्वज्ञानाची पायाभरणी केली. समीक्षात्मक विचार, चिकित्सेवर-आधारित शिक्षण आणि स्वतःच्या फायद्यासाठी ज्ञानाचा पाठपुरावा करण्यावर भर दिला. व्याकरण, वक्तृत्वकला, तर्कशास्त्र, अंकगणित, भूमिती, संगीत आणि खगोलशास्त्र यासारख्या विषयांचा समावेश असलेल्या उदारमतवादी कलांची संकल्पना ग्रीक आणि रोमन अशा दोन्ही समाजांतील शिक्षणाच्या केंद्रस्थानी आली.
मध्ययुगीन युरोप – मठ, कॅथेड्रल आणि प्रारंभिक विद्यापीठे
मध्ययुगात शिक्षणावर प्रामुख्याने चर्चचे नियंत्रण होते, मठ आणि कॅथेड्रल शाळा शिक्षणाची केंद्रे म्हणून काम करत होत्या. पॅरिस विद्यापीठासारख्या संस्थांपासून मध्ययुगीन विद्यापीठांची संस्कृती उदयास आली. हा शैक्षणिक इतिहासातील एक महत्त्वपूर्ण क्षण होता. या विद्यापीठांनी धर्मशास्त्र, कायदा, वैद्यकशास्त्र आणि उदारमतवादी कलांचा अभ्यास औपचारिकरित्या केला, ज्यामुळे आधुनिक उच्च शिक्षण व्यवस्थेचा पाया रचला गेला.
पुनर्जागरण आणि प्रबोधन युग- मानवतावाद आणि धर्मनिरपेक्ष शिक्षण
पुनरुज्जीवनामुळे शास्त्रीय शिक्षण आणि मानवतावादी आदर्शांना नवजीवन मिळाले. साहित्य, कला, विज्ञान आणि धर्मनिरपेक्ष शिक्षणावर नव्याने भर देण्यात आला. इरास्मस आणि पेट्रार्च यांच्यासारख्या मानवतावादी विद्वानांनी शास्त्रीय ग्रंथांच्या अभ्यासासाठी आणि जगाबरोबर गंभीरपणे गुंतण्यास सक्षम असलेल्या व्यक्तीच्या विकासासाठी वकिली केली. प्रबोधनाने शिक्षणाचा विस्तार, तर्कशक्ती, अनुभववाद आणि स्वातंत्र्य, समानता आणि बंधुत्वाची तत्त्वे पुढे ढकलली.
हेही वाचा: खरंच, बेरोजगारी कमी झाली आहे?
औद्योगिकीकरण आणि जनशिक्षण – सार्वजनिक शाळांचा उदय
औद्योगिक क्रांतीने शिक्षणाचे स्वरूप बदलले. कारण समाज वेगाने वाढणाऱ्या शहरी लोकसंख्येला शिक्षित करण्याच्या गरजेशी झुंज देत होता. १८७० च्या ब्रिटनमधील प्राथमिक शिक्षण कायद्यासारख्या महत्त्वाच्या सुधारणांचे उदाहरण असलेल्या सार्वजनिक शालेय व्यवस्थेच्या वाढीचा उद्देश सामाजिक वर्ग किंवा संपत्तीची पर्वा न करता शिक्षणासाठी सार्वत्रिक प्रवेश प्रदान करणे हा होता. अनिवार्य शिक्षण कायदे, प्रमाणित अभ्यासक्रम आणि शिक्षक प्रशिक्षण कार्यक्रम हे आधुनिक शैक्षणिक परिदृश्याचे वैशिष्ट्य ठरले.
विसावे शतक आणि त्यापलीकडे- नवकल्पना आणि आव्हाने
विसाव्या शतकात दूरस्थ शिक्षणाचा प्रसार, संगणक आणि इंटरनेटचे आगमन आणि प्रगतीशील शैक्षणिक दृष्टिकोनांचा उदय यासह शिक्षणातील अभूतपूर्व नवकल्पना पुढे आल्या. तथापि, दर्जेदार शिक्षणाची असमान उपलब्धता, प्रमाणीकरण आणि चाचणीविषयी चिंता आणि वर्गातील तंत्रज्ञानाच्या भूमिकेवरील वादविवाद यासारख्या अनेक आव्हानांचाही शिक्षणाला सामना करावा लागला.
हेही वाचा: थॅलसिमियावर नियंत्रण आणि त्याचा प्रतिबंधही शक्य आहे…
आजच्या काळात, शिक्षण स्वतःच्या विकासासाठी व समाजातील सर्वांगीण विकासासाठी महत्त्वाचे आहे. तंत्रज्ञानाच्या विकासामध्ये डिजिटल शैक्षणिक साधने सध्या निरंतर उत्कृष्टतेचा प्रसार करत आहेत. अशा प्रकारे, शिक्षणाची उत्क्रांती आणि विकास अद्याप सतत सुरू आहे आणि या प्रक्रियेमध्ये नवीन आणि उत्कृष्ट योजना, प्रक्रिया आणि साधनांचा अविरत अभ्यास होत आहे.
शिक्षणाचा इतिहास हा मानवजातीच्या ज्ञान आणि सामाजिक प्रगतीसाठीच्या चिरस्थायी शोधाचा पुरावा आहे. एकविसाव्या शतकातील गुंतागुंतींचा सामना करत असताना, शिक्षणाला आकार देणाऱ्या ऐतिहासिक शक्तींना समजून घेतल्याने सध्याच्या आव्हानांचा सामना करण्यासाठी आणि येणाऱ्या पिढ्यांसाठी शिक्षणाचे भविष्य घडवण्यासाठी मौल्यवान दृष्टी मिळू शकते.
patilnd.1188@gmail.com
मानवी प्रगतीचा पाया असलेल्या शिक्षणाच्या क्षेत्रात काळाच्या ओघात लक्षणीय उत्क्रांती होत गेली. स्वातंत्र्यानंतर एकंदर भारतातील आणि त्या अनुषंगाने मराठीतीलही शिक्षणाची स्थिती सुधारली. महाराष्ट्रात अनेक नवीन शाळा आणि महाविद्यालये स्थापन केली गेली आणि मराठीतील शिक्षण पद्धती विविध विषयांसह समृद्ध झाली. आजच्या काळात मराठीतील शिक्षणाचे तंत्र अत्यंत प्रगत झाले आहे. शिक्षणाचा इतिहास मोठा रंजक आहे. मेसोपोटेमिया, मिस्र, चीन आणि सिंधू नदीचा प्रदेश या प्राचीन समाजामध्ये शिक्षणात मुख्यत: बुद्धिजीवी वर्गासाठी लेखन, गणित आणि तत्त्वशास्त्र असे विषय विचारात घेतले गेले. यात सुमेरीयन स्क्रिबल स्कूल्स आणि मिस्री मंदिर शाळांची भूमिका महत्त्वाची होती. शिक्षण हा मानवासाठी ज्ञानाच्या विकासाचा एक महत्त्वपूर्ण मार्ग आहे.
हेही वाचा: कमी मतटक्क्यातून राजकारणी काहीतरी शिकणार का?
शिक्षणाच्या उत्क्रांतीची क्रिया अद्याप सुरू आहे. सध्या शैक्षणिक तंत्रज्ञान, संस्थांची संरचना आणि विद्यार्थ्यांच्या अभ्यासक्रमाचा विकास होत आहे. प्राचीन काळात, शिक्षण सर्वांगीण विकासासाठी महत्त्वाचे होते. शिक्षण संस्थांची स्थापना केली जात होती आणि विविध विषयांचा अभ्यास केला जात होता. शिक्षणात तत्वज्ञान, कला, विज्ञान, वाङ्मय आणि सांस्कृतिक परंपरेतील मूल्ये शिकविली जात. प्राचीन संस्कृतीपासून आधुनिक समाजापर्यंत, प्रत्येक युगातील मूल्ये, गरजा आणि आकांक्षा प्रतिबिंबित होऊन शिक्षणाच्या पद्धती, संस्था आणि विचारधारा सातत्याने बदलल्या आहेत. शैक्षणिक इतिहासात डोकावल्यास नवकल्पना, लवचिकता आणि सामाजिक बदलांची एक आकर्षक कथा उलगडते. शिक्षणाच्या उत्क्रांतीचा इतिहास जाणून घेऊया…
प्राचीन संस्कृती – औपचारिक शिक्षणाचा जन्म
औपचारिक शिक्षणाची पाळेमुळे मेसोपोटेमिया, इजिप्त, चीन आणि सिंधू खोऱ्यासारख्या प्राचीन संस्कृतींमध्ये आढळतात. या सुरुवातीच्या समाजांमध्ये, शिक्षण प्रामुख्याने उच्चभ्रूंसाठी राखीव होते आणि लेखन, गणित आणि तत्वज्ञान यासारख्या विषयांवर केंद्रित होते. सुमेरियन स्क्रिबल स्कूल आणि इजिप्शियन मंदिर शाळांसारख्या संस्थांनी ज्ञान प्रदान करण्यात आणि सांस्कृतिक परंपरा जतन करण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली.
हेही वाचा: हे तर आरोग्यसेवेचे खासगीकरण!
प्राचीन अभिजात – ग्रीक आणि रोमन प्रभाव
ग्रीस आणि रोममध्ये शैक्षणिक पद्धतींचा लक्षणीय विस्तार झाला. सॉक्रेटीस, प्लेटो आणि ॲरिस्टॉटल यांच्यासारख्या ग्रीक तत्वज्ञांनी पाश्चिमात्य शैक्षणिक तत्त्वज्ञानाची पायाभरणी केली. समीक्षात्मक विचार, चिकित्सेवर-आधारित शिक्षण आणि स्वतःच्या फायद्यासाठी ज्ञानाचा पाठपुरावा करण्यावर भर दिला. व्याकरण, वक्तृत्वकला, तर्कशास्त्र, अंकगणित, भूमिती, संगीत आणि खगोलशास्त्र यासारख्या विषयांचा समावेश असलेल्या उदारमतवादी कलांची संकल्पना ग्रीक आणि रोमन अशा दोन्ही समाजांतील शिक्षणाच्या केंद्रस्थानी आली.
मध्ययुगीन युरोप – मठ, कॅथेड्रल आणि प्रारंभिक विद्यापीठे
मध्ययुगात शिक्षणावर प्रामुख्याने चर्चचे नियंत्रण होते, मठ आणि कॅथेड्रल शाळा शिक्षणाची केंद्रे म्हणून काम करत होत्या. पॅरिस विद्यापीठासारख्या संस्थांपासून मध्ययुगीन विद्यापीठांची संस्कृती उदयास आली. हा शैक्षणिक इतिहासातील एक महत्त्वपूर्ण क्षण होता. या विद्यापीठांनी धर्मशास्त्र, कायदा, वैद्यकशास्त्र आणि उदारमतवादी कलांचा अभ्यास औपचारिकरित्या केला, ज्यामुळे आधुनिक उच्च शिक्षण व्यवस्थेचा पाया रचला गेला.
पुनर्जागरण आणि प्रबोधन युग- मानवतावाद आणि धर्मनिरपेक्ष शिक्षण
पुनरुज्जीवनामुळे शास्त्रीय शिक्षण आणि मानवतावादी आदर्शांना नवजीवन मिळाले. साहित्य, कला, विज्ञान आणि धर्मनिरपेक्ष शिक्षणावर नव्याने भर देण्यात आला. इरास्मस आणि पेट्रार्च यांच्यासारख्या मानवतावादी विद्वानांनी शास्त्रीय ग्रंथांच्या अभ्यासासाठी आणि जगाबरोबर गंभीरपणे गुंतण्यास सक्षम असलेल्या व्यक्तीच्या विकासासाठी वकिली केली. प्रबोधनाने शिक्षणाचा विस्तार, तर्कशक्ती, अनुभववाद आणि स्वातंत्र्य, समानता आणि बंधुत्वाची तत्त्वे पुढे ढकलली.
हेही वाचा: खरंच, बेरोजगारी कमी झाली आहे?
औद्योगिकीकरण आणि जनशिक्षण – सार्वजनिक शाळांचा उदय
औद्योगिक क्रांतीने शिक्षणाचे स्वरूप बदलले. कारण समाज वेगाने वाढणाऱ्या शहरी लोकसंख्येला शिक्षित करण्याच्या गरजेशी झुंज देत होता. १८७० च्या ब्रिटनमधील प्राथमिक शिक्षण कायद्यासारख्या महत्त्वाच्या सुधारणांचे उदाहरण असलेल्या सार्वजनिक शालेय व्यवस्थेच्या वाढीचा उद्देश सामाजिक वर्ग किंवा संपत्तीची पर्वा न करता शिक्षणासाठी सार्वत्रिक प्रवेश प्रदान करणे हा होता. अनिवार्य शिक्षण कायदे, प्रमाणित अभ्यासक्रम आणि शिक्षक प्रशिक्षण कार्यक्रम हे आधुनिक शैक्षणिक परिदृश्याचे वैशिष्ट्य ठरले.
विसावे शतक आणि त्यापलीकडे- नवकल्पना आणि आव्हाने
विसाव्या शतकात दूरस्थ शिक्षणाचा प्रसार, संगणक आणि इंटरनेटचे आगमन आणि प्रगतीशील शैक्षणिक दृष्टिकोनांचा उदय यासह शिक्षणातील अभूतपूर्व नवकल्पना पुढे आल्या. तथापि, दर्जेदार शिक्षणाची असमान उपलब्धता, प्रमाणीकरण आणि चाचणीविषयी चिंता आणि वर्गातील तंत्रज्ञानाच्या भूमिकेवरील वादविवाद यासारख्या अनेक आव्हानांचाही शिक्षणाला सामना करावा लागला.
हेही वाचा: थॅलसिमियावर नियंत्रण आणि त्याचा प्रतिबंधही शक्य आहे…
आजच्या काळात, शिक्षण स्वतःच्या विकासासाठी व समाजातील सर्वांगीण विकासासाठी महत्त्वाचे आहे. तंत्रज्ञानाच्या विकासामध्ये डिजिटल शैक्षणिक साधने सध्या निरंतर उत्कृष्टतेचा प्रसार करत आहेत. अशा प्रकारे, शिक्षणाची उत्क्रांती आणि विकास अद्याप सतत सुरू आहे आणि या प्रक्रियेमध्ये नवीन आणि उत्कृष्ट योजना, प्रक्रिया आणि साधनांचा अविरत अभ्यास होत आहे.
शिक्षणाचा इतिहास हा मानवजातीच्या ज्ञान आणि सामाजिक प्रगतीसाठीच्या चिरस्थायी शोधाचा पुरावा आहे. एकविसाव्या शतकातील गुंतागुंतींचा सामना करत असताना, शिक्षणाला आकार देणाऱ्या ऐतिहासिक शक्तींना समजून घेतल्याने सध्याच्या आव्हानांचा सामना करण्यासाठी आणि येणाऱ्या पिढ्यांसाठी शिक्षणाचे भविष्य घडवण्यासाठी मौल्यवान दृष्टी मिळू शकते.
patilnd.1188@gmail.com
