मुख्तार खान
महात्मा गांधी दक्षिण आफ्रिकेहून परत येऊन काही वर्षेच झाली होती, तेव्हाची ही गोष्ट आहे. त्यांनी चालवलेल्या अहिंसक सत्याग्रहाची चर्चा सर्वत्र रंगू लागली होती. त्यांचे म्हणणे शेकडो मैल दूर अफगाणिस्तानच्या सीमेवरील पश्तून पठाण जमातीतही पोहोचले. तेथील एका सुशिक्षित तरुणाला गांधीजींचे सत्य, अहिंसेवर आधारित तत्त्वज्ञान इतके आवडले की त्यांनी आता जनसेवा हेच आपल्या जीवनाचे ध्येय बनवले. या पठाणाचा त्याग आणि त्याग पाहून लोकांनी पुढे जाऊन त्याला ‘सरहद गांधी’ ही पदवी दिली. या तरुणाचे पूर्ण नाव ‘खान अब्दुल गफ्फार खान’ असे होते. लोक त्यांना प्रेमाने बाचा खान किंवा बादशाह खान म्हणत.
खान अब्दुल गफ्फार यांचा जन्म ६ फेब्रुवारी १८९० रोजी सरहद्दच्या प्रांतात (सध्याचा पाकिस्तान) झाला. वडील ‘बेहराम खान’ हे प्रतिष्ठित आणि समाजात वजन असलेली व्यक्ती होते. त्यांनी मुलाला मिशनरी शाळेत शिकण्यासाठी पाठवले. यानंतर ते उच्च शिक्षणासाठी अलिगढला आले. भरपूर उंची असलेल्या बादशाह खानला खरे तर सैन्यात अधिकारी व्हायचे होते. एकदा त्यांनी एका भारतीय अधिकाऱ्याचा एका इंग्रज अधिकाऱ्याकडून अपमान होताना पाहिला. स्वाभिमान गमावून, त्याला ब्रिटिश सैन्यात नोकरी करणे व्यर्थ ठरेल का, या विचारात ते पडले. विचारांती त्यांनी ब्रिटिश सैन्यात नोकरीची कल्पना मनातून कायमची काढून टाकली.
बादशाह खान यांचा जन्म सरहद्द प्रांतातील पश्तून पठाण जमातीत झाला. या जमातीत शिक्षणाचा आणि आधुनिक जीवनमूल्यांचा अभाव होता. जमातींच्या नावावर लोक आपसात विभागले गेले होते. शस्त्रे आणि हिंसाचार हातात हात घालून चालायचे. कौटुंबिक शत्रुत्व राखणे, एकमेकांचा सूड उगवणे हेही सर्रास होते. महिलांची अवस्था तर आणखीनच दयनीय होती. या कठीण परिस्थितीत बादशाह खानने या पठाणांमध्ये जनजागृती करण्याचे ठरवले. आता त्यांचे वय अवघे २० वर्षे होते. सर्वप्रथम त्यांनी १९१० मध्ये मुलींच्या शिक्षणासाठी शाळा उघडली. यानंतर ‘अफगाण रिफॉर्म सोसायटी’ नावाची संघटना स्थापन झाली. हळूहळू स्थानिक लोकही त्यांच्यात सामील होऊ लागले.
आपल्या लोकांचे हाल पाहून त्यांना खूप वाईट वाटत असे. एकदा या पठाणांची मने जिंकली की त्यांच्यात बदल करण्यापासून कोणीही रोखू शकत नाही हे बादशाह खान यांना माहीत होते. ते गावोगावी गटाने जाऊन लोकांना गोळा करायचे. आपल्या भाषणात ते अनेकदा यावर भर देत असत की ‘आपण आपले उर्वरित आयुष्य, वेळ आणि पैसा आपल्या राष्ट्राच्या भल्यासाठी खर्च केला पाहिजे. सामाजिक कुप्रथा दूर करण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे. मनुष्य आणि प्राणी यांच्यात हाच फरक आहे. जनावरे फक्त स्वतःसाठी जगतात. आपले जीवन सुधारण्यासाठी सामूहिक प्रयत्न केले पाहिजेत.’ अशा प्रकारे आपल्या प्रभावी भाषणाने ते लोकांना इतरांसाठी जगण्याची प्रेरणा देत असत.
१९२९ मध्ये त्यांनी खुदाई खिदमतगार नावाची संघटना स्थापन केली. खुदाई खिदमतगार म्हणजे देवाची सेवा करणारा, पण देवाला कोणाच्या सेवेची काय गरज आहे? देवाच्या सेवकांची सेवा करणे म्हणजे देवाची सेवा करणे होय. सेवाकार्य आणि ब्रिटिश सरकारच्या गुलामगिरीतून मुक्तता ही या संघटनेची दोन महत्त्वाची उद्दिष्टे होती. खुदाई खिदमतगारांमध्ये सामील होण्याच्या अटी होत्या. त्या म्हणजे आयुष्यभर अहिंसेचा मार्ग अवलंबणे आणि हिंसेपासून दूर राहणे, श्रीमंत असो की गरीब, दिवसातून दोन तास श्रम करणे, जीवनात साधेपणा आणि सत्यता पाळणे, कोणत्याही प्रकारचा भेदभाव न करणे. स्वतःची सामूहिक ओळख म्हणून लाल कुडता घालणे इत्यादी.
बादशाह खान गावोगावी जाऊन पठाणांना इंग्रजांच्या गुलामगिरीची जाणीव करून देत असे. त्याचबरोबर त्यांना शिक्षण आणि आधुनिक जीवनमूल्यांची ओळख करून देत असे. बाहेरून कठोर पण आतून अतिशय मऊ, बादशाह खानच्या बोलण्याचा करिष्माई परिणाम पठाणांच्या हृदयावर दिसू लागला. कालपर्यंत पठाण या विषयावर हवेत शस्त्रे उडवत असत. आज हीच जनता इंग्रजांच्या जुलूम आणि अत्याचाराला न जुमानता शांततेने आघाडीवर ठामपणे उभी राहू लागली. काही वर्षांतच शेकडो खुदाई खिदमतगार ब्रिटिश राजवटीविरुद्ध एकत्र येऊ लागले. खैबर पख्तूनख्वामध्ये खुदाई खिदमतगारांची अशी फौजच तयार झाली. ही अशी सेना होती, जी सत्य आणि अहिंसेचा मार्ग अवलंबून आपले प्राण द्यायला तयार होती. या खिदमतगार म्हणजे सेवा करणाऱ्या कार्यकर्त्यांचा उत्साह आणि तडफ पाहून इंग्रज म्हणायचे, ‘हिंसेकडे झुकलेल्या पठाणांना रोखता येईल पण या सत्याग्रहींना सामोरे जाणे अधिक कठीण आहे.’
बादशाह खान यांची चळवळ चिरडण्यासाठी ब्रिटिश सरकारने दडपशाहीचा मार्ग निवडला. पुन्हा पुन्हा त्यांना अटक करून तुरुंगात पाठवले जायचे. तिथल्या तीव्र थंडीच्या रात्रीत ते जमिनीवर झोपायचे. बादशाह खान ज्या तुरुंगात कैदी म्हणून जात असत, तिथे त्यांना त्यांच्या शरीराच्या आकाराचे कपडे मिळणे कठीण होत असे. त्याच घट्ट कपड्यांमध्ये त्यांनी अनेकदा लांबलचक शिक्षा भोगल्या. स्वातंत्र्य चळवळीत, बादशाह खान अशा निवडक स्वातंत्र्यसैनिकांपैकी होते, ज्यांनी आपल्या आयुष्याचा उमेदीच्या काळामधला भलामोठा काळ तुरुंगात घालवला. मिरवणुकीत किंवा मोर्च्यात बादशाह खान यांच्या उपस्थितीने सरकार घाबरायचे. त्यांच्या हालचालींवर ब्रिटिश सरकार सतत लक्ष ठेवत असे. त्यामुळे ब्रिटिश सरकारने त्यांना संपूर्ण १५ वर्षे तुरुंगात डांबून ठेवले. स्वातंत्र्यानंतरही त्यांना यातून सुटका मिळाली नाही. फाळणीनंतर पाकिस्तान सरकारला या गांधीवादी नेत्याचे स्वातंत्र्य पसंत नव्हते. येथील सरकारनेही त्याला १५ वर्षे तुरुंगात डांबून आतोनात छळ केला, त्याच्या साथीदारांवरही खूप अत्याचार केले. असे असूनही बादशाह खान आणि त्यांच्या साथीदारांनी कधीही हिंसाचाराचा मार्ग स्वीकारला नाही.
काही वर्षांनी बादशाह खान यांची संघटना खुदाई खिदमतगार आणि काँग्रेस यांचे विलीनीकरण झाले. येथेही त्यांच्या सेवेच्या भावनेने आणि अहिंसेमुळे खुदाई खिदमतगारांनी स्वतःची वेगळी ओळख निर्माण केली होती. काँग्रेसमध्ये गेल्यावरही ते सैनिकासारखे राहिले. १९३४ च्या वर्धा अधिवेशनात खान अब्दुल गफार खान यांना काँग्रेसचे अध्यक्षपदही देऊ करण्यात आले होते. पण बादशाह खानने ‘मी एक सैनिक आहे आणि एक सैनिकच राहू इच्छितो’ असे म्हणत नम्रपणे ते नाकारले.
एकदा गांधीजींशी बोलत असताना अहिंसेच्या विषयावर चर्चा सुरू होती. बादशाह खान गांधीजींना म्हणाले, ‘आम्ही पठाणांना अहिंसेचा धडा शिकून काहीच वर्षे झाली आहेत. तुम्ही अनेक वर्षांपासून इथल्या लोकांना अहिंसेचा अवलंब करायला शिकवत आहात. असे असतानाही, ‘भारत छोडो’ आंदोलनादरम्यान या भागात अनेक ठिकाणी हिंसक घटना घडल्या. दुसरीकडे सीमेवरील भागात राहणाऱ्या पठाणांनी इंग्रजांचा जुलूम सहन केला, पण त्यांनाही सहज उपलब्ध असतानाही त्यांनी कोणत्याही परिस्थितीत शस्त्रे उचलले नाहीत, हिंसा केली नाही’. हे ऐकून गांधी मनातल्या मनात हसले आणि म्हणाले, ‘बादशाह खान…! अहिंसेच्या मार्गावर चालणे हे शुरांचे काम आहे, भ्याडांचे नाही, पठाण हा इतरांपेक्षा शूर समाज आहे, त्यांची सहनशीलता हा त्याचाच पुरावा आहे.’
महात्मा गांधींप्रमाणे बादशाह खान यांना देखील धर्माच्या नावावर देशाची फाळणी नको होती. भारत एकसंध आणि अखंड राहावा यासाठी ते शेवटपर्यंत प्रयत्न करत राहिले. पण शेवटी काँग्रेस आणि मुस्लीम लीगने फाळणीचा प्रस्ताव मान्य केला. धर्माच्या नावावर झालेल्या देशाच्या फाळणीने गांधी जितके दुखावले गेले, तितकेच हे सरहद गांधीही व्यथित आणि दु:खी झाले. क्षीण अंत:करणाने ते अनेकदा म्हणायचे, ‘भारताच्या फाळणीचा निर्णय घेताना कोणीही आमच्या पठाणांचा विचार केला नाही. आम्हाला देवाच्या दयेवर सोडण्यात आले.’
बादशाह खान यांना हवे असते तर फाळणीनंतरही ते भारतात ताठ मानेने आणि शान राखत राहू शकले असते, पण त्यांना आपल्या पठाण बंधूंची काळजी होती. पाकिस्तानच्या निर्मितीनंतरही खान अब्दुल गफार खान यांनी आपला संघर्ष सुरूच ठेवला. पश्तून पठाणांच्या हक्कासाठी ते तिथल्या सरकारांशी लढत राहिले. पाकिस्तान सरकारनेही त्यांना भारताचे एजंट म्हटले. वर्षानुवर्षे तुरुंगात त्यांचा छळ झाला. ३० वर्षे तुरुंगात राहिल्यानंतर भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी अहोरात्र आंदोलने करणाऱ्या या महान स्वातंत्र्यसैनिकाची तब्येत प्रतिसाद देईनाशी झाली.
बादशाह खान यांना दीर्घायुष्य लाभले. सक्रिय राहिले, तोपर्यंत ते देश आणि समाजासाठी कार्यरत राहिले. १९८७ मध्ये भारत सरकारने त्यांना भारतरत्न या सर्वोच्च पुरस्काराने सन्मानित केले. यानंतर वर्षभरानंतर म्हणजे २० जानेवारी १९८८ रोजी वयाच्या ९८ व्या वर्षी बादशाह खान यांनी हे जग सोडले. अहिंसेच्या पुरस्कर्त्यांना त्यांचे विस्मरण होणे कधीही शक्य नाही.
समाप्त
mukhtarmumbai@gmail.com
(संदर्भ: खान अब्दुल गफार खान यांच्या आत्मचरित्रातून)
महात्मा गांधी दक्षिण आफ्रिकेहून परत येऊन काही वर्षेच झाली होती, तेव्हाची ही गोष्ट आहे. त्यांनी चालवलेल्या अहिंसक सत्याग्रहाची चर्चा सर्वत्र रंगू लागली होती. त्यांचे म्हणणे शेकडो मैल दूर अफगाणिस्तानच्या सीमेवरील पश्तून पठाण जमातीतही पोहोचले. तेथील एका सुशिक्षित तरुणाला गांधीजींचे सत्य, अहिंसेवर आधारित तत्त्वज्ञान इतके आवडले की त्यांनी आता जनसेवा हेच आपल्या जीवनाचे ध्येय बनवले. या पठाणाचा त्याग आणि त्याग पाहून लोकांनी पुढे जाऊन त्याला ‘सरहद गांधी’ ही पदवी दिली. या तरुणाचे पूर्ण नाव ‘खान अब्दुल गफ्फार खान’ असे होते. लोक त्यांना प्रेमाने बाचा खान किंवा बादशाह खान म्हणत.
खान अब्दुल गफ्फार यांचा जन्म ६ फेब्रुवारी १८९० रोजी सरहद्दच्या प्रांतात (सध्याचा पाकिस्तान) झाला. वडील ‘बेहराम खान’ हे प्रतिष्ठित आणि समाजात वजन असलेली व्यक्ती होते. त्यांनी मुलाला मिशनरी शाळेत शिकण्यासाठी पाठवले. यानंतर ते उच्च शिक्षणासाठी अलिगढला आले. भरपूर उंची असलेल्या बादशाह खानला खरे तर सैन्यात अधिकारी व्हायचे होते. एकदा त्यांनी एका भारतीय अधिकाऱ्याचा एका इंग्रज अधिकाऱ्याकडून अपमान होताना पाहिला. स्वाभिमान गमावून, त्याला ब्रिटिश सैन्यात नोकरी करणे व्यर्थ ठरेल का, या विचारात ते पडले. विचारांती त्यांनी ब्रिटिश सैन्यात नोकरीची कल्पना मनातून कायमची काढून टाकली.
बादशाह खान यांचा जन्म सरहद्द प्रांतातील पश्तून पठाण जमातीत झाला. या जमातीत शिक्षणाचा आणि आधुनिक जीवनमूल्यांचा अभाव होता. जमातींच्या नावावर लोक आपसात विभागले गेले होते. शस्त्रे आणि हिंसाचार हातात हात घालून चालायचे. कौटुंबिक शत्रुत्व राखणे, एकमेकांचा सूड उगवणे हेही सर्रास होते. महिलांची अवस्था तर आणखीनच दयनीय होती. या कठीण परिस्थितीत बादशाह खानने या पठाणांमध्ये जनजागृती करण्याचे ठरवले. आता त्यांचे वय अवघे २० वर्षे होते. सर्वप्रथम त्यांनी १९१० मध्ये मुलींच्या शिक्षणासाठी शाळा उघडली. यानंतर ‘अफगाण रिफॉर्म सोसायटी’ नावाची संघटना स्थापन झाली. हळूहळू स्थानिक लोकही त्यांच्यात सामील होऊ लागले.
आपल्या लोकांचे हाल पाहून त्यांना खूप वाईट वाटत असे. एकदा या पठाणांची मने जिंकली की त्यांच्यात बदल करण्यापासून कोणीही रोखू शकत नाही हे बादशाह खान यांना माहीत होते. ते गावोगावी गटाने जाऊन लोकांना गोळा करायचे. आपल्या भाषणात ते अनेकदा यावर भर देत असत की ‘आपण आपले उर्वरित आयुष्य, वेळ आणि पैसा आपल्या राष्ट्राच्या भल्यासाठी खर्च केला पाहिजे. सामाजिक कुप्रथा दूर करण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे. मनुष्य आणि प्राणी यांच्यात हाच फरक आहे. जनावरे फक्त स्वतःसाठी जगतात. आपले जीवन सुधारण्यासाठी सामूहिक प्रयत्न केले पाहिजेत.’ अशा प्रकारे आपल्या प्रभावी भाषणाने ते लोकांना इतरांसाठी जगण्याची प्रेरणा देत असत.
१९२९ मध्ये त्यांनी खुदाई खिदमतगार नावाची संघटना स्थापन केली. खुदाई खिदमतगार म्हणजे देवाची सेवा करणारा, पण देवाला कोणाच्या सेवेची काय गरज आहे? देवाच्या सेवकांची सेवा करणे म्हणजे देवाची सेवा करणे होय. सेवाकार्य आणि ब्रिटिश सरकारच्या गुलामगिरीतून मुक्तता ही या संघटनेची दोन महत्त्वाची उद्दिष्टे होती. खुदाई खिदमतगारांमध्ये सामील होण्याच्या अटी होत्या. त्या म्हणजे आयुष्यभर अहिंसेचा मार्ग अवलंबणे आणि हिंसेपासून दूर राहणे, श्रीमंत असो की गरीब, दिवसातून दोन तास श्रम करणे, जीवनात साधेपणा आणि सत्यता पाळणे, कोणत्याही प्रकारचा भेदभाव न करणे. स्वतःची सामूहिक ओळख म्हणून लाल कुडता घालणे इत्यादी.
बादशाह खान गावोगावी जाऊन पठाणांना इंग्रजांच्या गुलामगिरीची जाणीव करून देत असे. त्याचबरोबर त्यांना शिक्षण आणि आधुनिक जीवनमूल्यांची ओळख करून देत असे. बाहेरून कठोर पण आतून अतिशय मऊ, बादशाह खानच्या बोलण्याचा करिष्माई परिणाम पठाणांच्या हृदयावर दिसू लागला. कालपर्यंत पठाण या विषयावर हवेत शस्त्रे उडवत असत. आज हीच जनता इंग्रजांच्या जुलूम आणि अत्याचाराला न जुमानता शांततेने आघाडीवर ठामपणे उभी राहू लागली. काही वर्षांतच शेकडो खुदाई खिदमतगार ब्रिटिश राजवटीविरुद्ध एकत्र येऊ लागले. खैबर पख्तूनख्वामध्ये खुदाई खिदमतगारांची अशी फौजच तयार झाली. ही अशी सेना होती, जी सत्य आणि अहिंसेचा मार्ग अवलंबून आपले प्राण द्यायला तयार होती. या खिदमतगार म्हणजे सेवा करणाऱ्या कार्यकर्त्यांचा उत्साह आणि तडफ पाहून इंग्रज म्हणायचे, ‘हिंसेकडे झुकलेल्या पठाणांना रोखता येईल पण या सत्याग्रहींना सामोरे जाणे अधिक कठीण आहे.’
बादशाह खान यांची चळवळ चिरडण्यासाठी ब्रिटिश सरकारने दडपशाहीचा मार्ग निवडला. पुन्हा पुन्हा त्यांना अटक करून तुरुंगात पाठवले जायचे. तिथल्या तीव्र थंडीच्या रात्रीत ते जमिनीवर झोपायचे. बादशाह खान ज्या तुरुंगात कैदी म्हणून जात असत, तिथे त्यांना त्यांच्या शरीराच्या आकाराचे कपडे मिळणे कठीण होत असे. त्याच घट्ट कपड्यांमध्ये त्यांनी अनेकदा लांबलचक शिक्षा भोगल्या. स्वातंत्र्य चळवळीत, बादशाह खान अशा निवडक स्वातंत्र्यसैनिकांपैकी होते, ज्यांनी आपल्या आयुष्याचा उमेदीच्या काळामधला भलामोठा काळ तुरुंगात घालवला. मिरवणुकीत किंवा मोर्च्यात बादशाह खान यांच्या उपस्थितीने सरकार घाबरायचे. त्यांच्या हालचालींवर ब्रिटिश सरकार सतत लक्ष ठेवत असे. त्यामुळे ब्रिटिश सरकारने त्यांना संपूर्ण १५ वर्षे तुरुंगात डांबून ठेवले. स्वातंत्र्यानंतरही त्यांना यातून सुटका मिळाली नाही. फाळणीनंतर पाकिस्तान सरकारला या गांधीवादी नेत्याचे स्वातंत्र्य पसंत नव्हते. येथील सरकारनेही त्याला १५ वर्षे तुरुंगात डांबून आतोनात छळ केला, त्याच्या साथीदारांवरही खूप अत्याचार केले. असे असूनही बादशाह खान आणि त्यांच्या साथीदारांनी कधीही हिंसाचाराचा मार्ग स्वीकारला नाही.
काही वर्षांनी बादशाह खान यांची संघटना खुदाई खिदमतगार आणि काँग्रेस यांचे विलीनीकरण झाले. येथेही त्यांच्या सेवेच्या भावनेने आणि अहिंसेमुळे खुदाई खिदमतगारांनी स्वतःची वेगळी ओळख निर्माण केली होती. काँग्रेसमध्ये गेल्यावरही ते सैनिकासारखे राहिले. १९३४ च्या वर्धा अधिवेशनात खान अब्दुल गफार खान यांना काँग्रेसचे अध्यक्षपदही देऊ करण्यात आले होते. पण बादशाह खानने ‘मी एक सैनिक आहे आणि एक सैनिकच राहू इच्छितो’ असे म्हणत नम्रपणे ते नाकारले.
एकदा गांधीजींशी बोलत असताना अहिंसेच्या विषयावर चर्चा सुरू होती. बादशाह खान गांधीजींना म्हणाले, ‘आम्ही पठाणांना अहिंसेचा धडा शिकून काहीच वर्षे झाली आहेत. तुम्ही अनेक वर्षांपासून इथल्या लोकांना अहिंसेचा अवलंब करायला शिकवत आहात. असे असतानाही, ‘भारत छोडो’ आंदोलनादरम्यान या भागात अनेक ठिकाणी हिंसक घटना घडल्या. दुसरीकडे सीमेवरील भागात राहणाऱ्या पठाणांनी इंग्रजांचा जुलूम सहन केला, पण त्यांनाही सहज उपलब्ध असतानाही त्यांनी कोणत्याही परिस्थितीत शस्त्रे उचलले नाहीत, हिंसा केली नाही’. हे ऐकून गांधी मनातल्या मनात हसले आणि म्हणाले, ‘बादशाह खान…! अहिंसेच्या मार्गावर चालणे हे शुरांचे काम आहे, भ्याडांचे नाही, पठाण हा इतरांपेक्षा शूर समाज आहे, त्यांची सहनशीलता हा त्याचाच पुरावा आहे.’
महात्मा गांधींप्रमाणे बादशाह खान यांना देखील धर्माच्या नावावर देशाची फाळणी नको होती. भारत एकसंध आणि अखंड राहावा यासाठी ते शेवटपर्यंत प्रयत्न करत राहिले. पण शेवटी काँग्रेस आणि मुस्लीम लीगने फाळणीचा प्रस्ताव मान्य केला. धर्माच्या नावावर झालेल्या देशाच्या फाळणीने गांधी जितके दुखावले गेले, तितकेच हे सरहद गांधीही व्यथित आणि दु:खी झाले. क्षीण अंत:करणाने ते अनेकदा म्हणायचे, ‘भारताच्या फाळणीचा निर्णय घेताना कोणीही आमच्या पठाणांचा विचार केला नाही. आम्हाला देवाच्या दयेवर सोडण्यात आले.’
बादशाह खान यांना हवे असते तर फाळणीनंतरही ते भारतात ताठ मानेने आणि शान राखत राहू शकले असते, पण त्यांना आपल्या पठाण बंधूंची काळजी होती. पाकिस्तानच्या निर्मितीनंतरही खान अब्दुल गफार खान यांनी आपला संघर्ष सुरूच ठेवला. पश्तून पठाणांच्या हक्कासाठी ते तिथल्या सरकारांशी लढत राहिले. पाकिस्तान सरकारनेही त्यांना भारताचे एजंट म्हटले. वर्षानुवर्षे तुरुंगात त्यांचा छळ झाला. ३० वर्षे तुरुंगात राहिल्यानंतर भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी अहोरात्र आंदोलने करणाऱ्या या महान स्वातंत्र्यसैनिकाची तब्येत प्रतिसाद देईनाशी झाली.
बादशाह खान यांना दीर्घायुष्य लाभले. सक्रिय राहिले, तोपर्यंत ते देश आणि समाजासाठी कार्यरत राहिले. १९८७ मध्ये भारत सरकारने त्यांना भारतरत्न या सर्वोच्च पुरस्काराने सन्मानित केले. यानंतर वर्षभरानंतर म्हणजे २० जानेवारी १९८८ रोजी वयाच्या ९८ व्या वर्षी बादशाह खान यांनी हे जग सोडले. अहिंसेच्या पुरस्कर्त्यांना त्यांचे विस्मरण होणे कधीही शक्य नाही.
समाप्त
mukhtarmumbai@gmail.com
(संदर्भ: खान अब्दुल गफार खान यांच्या आत्मचरित्रातून)
