आपण भविष्यातील बदलांसाठी तयार आहोत का? 

वयाच्या बहात्तराव्या वर्षी, शिक्षण क्षेत्रात चार दशकांहून अधिक काळ घालवल्यानंतर, मी नेहमीच स्वतःला विचारतो- आधी काय चुकीचे होते? नवीन शैक्षणिक धोरण सुरू होत असताना, काय शिकावे, कसे शिकवावे आणि किती शिकावे याबद्दल अजूनही गोंधळ आहे. जागतिक स्पर्धेत, इतर राष्ट्रे पुढे जात असताना आपण अजूनही मागे का पडतो? आपल्यामध्ये काय कमतरता आहे? 

आपल्याकडे एक मजबूत वारसा, समृद्ध संस्कृती, समृद्ध परंपरा आणि एक उत्कृष्ठ संविधान आहे, तरीही आपण मजबूत बंधांनी समाजाला एकत्र बांधू शकत नाही. आपण नेहमीच वेगळे असतो, एकमेकांशी सुसंवाद साधण्यात अपयशी ठरतो. सध्या आपले घोषवाक्य असे आहे. ‘मी ठीक आहे, तुम्ही ठीक नाही!’ वास्तविक ते असायला हवे होते: ‘मी ठीक आहे, तुम्ही देखील ठीक आहात’, हे वाक्य समावेश प्रतिबिंबित करते, विभाजन नाही, वाद नाही. आपल्या सभोवतालची वास्तविक परिस्थिती वेगळी आहे. आपण आत्मकेंद्री आहोत, आपल्या विचारांची व्याप्ती संकुचित आहे. आपले प्रयत्न सोप्या मार्गावर अवलंबून असतात. आपल्या समोर टी-२० सामन्याचा आदर्श आहे. तरुणांमध्ये प्रतिभा, शक्ती आणि इच्छाशक्ती आहे, परंतु त्यांना कठोर परिश्रम आणि प्रामाणिकपणा नको आहे. आपल्या समाजाकडून, देशाकडून आणि पालकांकडून तरुणांविषयी क्षमता, कौशल्य आणि प्रतिभेच्या आधारे काही अपेक्षा असतात. आजचे तरुण गोंधळलेले आहेत, कुठे जायचे याबद्दल अनिश्चित आहेत. काय योग्य आणि काय अयोग्य याबद्दल ते गोंधळलेले दिसतात. ते आकाशातील दिशाहीन पतंगांसारखे आहेत. दिशाहीन पतंग कोणीही जाणकार उडवत नाही. 

आपली शिक्षण प्रणाली केवळ सैद्धांतिक शिक्षणावर लक्ष केंद्रित करते, त्यात व्यावहारिक उपयोग, नैतिक आणि नैतिक मूल्ये, व्यावसायिक वर्तन किंवा चारित्र्य निर्मितीवर अजिबात भर दिला जात नाही. तंत्रज्ञानातील प्रगतीमुळे जग खूप वेगाने बदलत आहे. अपवाद वगळता सर्व व्यावसायिक क्षेत्रांत जागतिक स्पर्धा एक मोठा धोका निर्माण करते. जर आपण गती ठेवू शकलो नाही, सुधारणा करू शकलो नाही, तर आपण अनेक दशके मागे राहू. संगणक, इंटरनेट, सोशल मीडिया आणि मोबाइल वायरलेस कम्युनिकेशनसह डिजिटल युगाचा प्रचंड परिणाम आपण आधीच पाहिला आहे. आता नॅनो तंत्रज्ञान, जैवतंत्रज्ञान, माहिती तंत्रज्ञान, कृत्रिम बुद्धिमत्ता, रोबोटिक्स आणि जनुकशास्त्र इ. विषय जग पूर्णपणे बदलून टाकतील. आगामी दशकांमध्ये आपल्या सामाजिक, सांस्कृतिक, राजकीय आणि धार्मिक संकल्पना इ. मध्ये ३६० अंशांचे परिवर्तन होणार आहे. आपण या बदलांना समर्थपणे तोंड देण्यास तयार नाही. 

भविष्यात नोकऱ्या आणि सेवांचे स्वरूप खूप बदलेल. आपल्या सध्याच्या पदवी प्रमाणपत्रांचे महत्त्व लवकरच कमी होईल. आपले सध्याचे अभ्यासक्रम कालांतराने कालबाह्य होतील. सध्या आज आपण जे शिकतो ते आणि भविष्यातील व्यवसायांसाठी आवश्यक असलेली कौशल्ये यामध्ये मोठी तफावत निर्माण झाली आहे. कृत्रिम बुद्धिमत्ता आणि मशीन लर्निंग उद्योगांमधील बहुतेक कामे करतील, ज्यामुळे ती अधिक कार्यक्षमतेने आणि अचूकपणे होतील. परिणामी, आपल्याकडे वैयक्तिक उपक्रम, छंद, सर्जनशील संशोधन आणि नवकल्पनांसाठी अधिक वेळ असेल. भविष्यातील तंत्रज्ञानाशी जुळवून घेण्यासाठी आपण नवीन कौशल्ये शिकणे आणि ती सतत आत्मसात करणे अतिशय आवश्यक आहे. बदल स्वीकारण्यात आपण जितके अधिक अनुकूल, तीक्ष्ण आणि हुशार असतो, तितकी आपली व्यावसायिक मागणी जास्त असेल. ‘मला माहीत नाही’, ‘मी शिकू शकत नाही’, असे म्हणणे आपल्याला परवडणारे नाही. अशा वृत्तीमुळे आपले प्रचंड नुकसान होत आहे. अशी वृत्ती आपल्याला लवकरच मुख्य प्रवाहातून बाहेर ढकलेल. आपण या बदलांना तोंड देण्यास लवकरात लवकर तयार राहूया.

एकीकडे, नवीन पिढी सोशल मीडियाची गुलाम होत चालली आहे, त्यांना हे माहीत नाही की त्यांची गोपनीयता धोक्यात आहे. सर्व वैयक्तिक माहिती-त्यांच्या सवयी, ठिकाणे आणि मित्र-यापुढे गुप्त राहणार नाहीत. आपण ऐकले आहे की बँक खाती हॅक केली जात आहेत, परंतु आता तंत्रज्ञानामुळे मानवी जीव धोक्यात येत आहेत. माहिती आणि ज्ञान यांच्यातील फरक आपण सर्वांनी समजून घेतला पाहिजे. पाठ्यपुस्तके, शास्त्रीय साहित्य आणि अगदी दैनंदिन वर्तमानपत्रे वाचण्याची सवय पूर्णपणे नाहीशी होत चालली आहे. आपण याला वेळेचा अपव्यय मानतो. आपण आता विश्लेषणात्मक विचार करत नाही किंवा तार्किक तर्क लागू करत नाही. परिणामी, आपली अभिव्यक्ती कमकुवत आहे आणि आपले संवाद कौशल्य, भाषा कौशल्य अत्यंत कमकुवत आहेत. बहुतेक पदवीधर नोकरीच्या अर्जासाठी उद्देशाचे विधान देखील तयार करू शकत नाहीत. त्यांच्या करिअरच्या आकांक्षा, त्यांच्या नोकरीच्या निवडींमागील कारणे आणि त्यांच्या स्वतःच्या ताकद आणि कमकुवतपणाबद्दल त्यांना स्पष्टता नसते. ते गोंधळलेले असतात. जेव्हा एखादी व्यक्ती स्वतःबद्दल अस्पष्ट असते, तेव्हा नियुक्त केलेल्या व्यक्तीने त्यांना समजून घ्यावे अशी अपेक्षा ते कशी करू शकतात?

भविष्यकाळ आपल्या सर्वांसाठी आव्हानात्मक असेल. नोकरीच्या पर्यायांची कमतरता भासणार नाही. खरे तर, विविध क्षेत्रांमध्ये विविध प्रकारच्या नोकऱ्या असतील, ज्या आव्हानात्मक संधी देतील. या आव्हानांसाठी आपण स्वतःला योग्य सिद्ध करू शकतो का, हा खरा प्रश्न आहे. आपण निरंतर शिक्षण स्वीकारले पाहिजे, कठोर चौकटीऐवजी लवचिक मानसिकता विकसित केली पाहिजे, आपले शैक्षणिक धोरण, आपली विद्यापीठे, महाविद्यालये, शाळा यांनी लवचिक धोरण स्वीकारणे आवश्यक आहे. नवीन तंत्रज्ञान शिकण्यासाठी आणि पुन्हा शिकण्यासाठी तयार असले पाहिजे. आव्हानांना धैर्याने सामोरे गेले पाहिजे. नवीन शैक्षणिक धोरणात केवळ वर्गखोल्यांमध्येच नव्हे तर प्रयोगशाळा आणि मूल्यांकन प्रक्रियांमध्ये देखील या पैलूंवर लक्ष केंद्रित केले पाहिजे. व्यावहारिक ज्ञान आहे. स्वयं-अभ्यास प्रकल्पांशिवाय आपले पाठ्यपुस्तक-केंद्रित सैद्धांतिक अध्यापन आता कालबाह्य आहे. आपल्याला बहुविद्याशाखीय दृष्टिकोनाची आवश्यकता आहे. भविष्यातील व्यवसायांना विविध क्षेत्रांमध्ये परस्पर जोडलेले ज्ञान आवश्यक आहे. उदा. वैद्यकीय क्षेत्रात काम करणाऱ्या व्यक्तींनी भाषा कौशल्य, संवाद कौशल्य, उपकरणशास्त्र इ. शिकणे आवश्यक आहे.

आपल्या देशातील महत्त्वाचे प्रश्न म्हणजे –

१) जातीयवाद,

२) अनावश्यक राजकारण,

३) प्रत्येक गोष्टीमध्ये वाद निर्माण करणे,

४) गुणवत्तेला प्राधान्य न देणे,

५) धोरणात्मक स्पष्टता आणि सातत्य नसणे,

६) देशाच्या विकासाऐवजी राजकारणाला महत्त्व,

७) शैक्षणिक क्षेत्रातील कठोर चौकट,

८) राज्य सरकार, केंद्र सरकार यांचे शैक्षणिक क्षेत्राकडे असलेले दुर्लक्ष, राजकीय हस्तक्षेप इ.

या प्रश्नांची अचूक उत्तरे आपण शोधली पाहिजेत. तरच आपला भविष्यकाळ उज्वल होईल.

आपल्याला नेहमी तज्ज्ञ समित्या स्थापन करण्याची आणि वेळेवर कारवाई न करता प्रचंड अहवाल तयार करण्याची सवय आहे. अशा अहवालांवर कधीही कार्यवाही होत नाही. जग वेगाने पुढे जात आहे. आपल्याला आता रेंगाळणे, आळस करणे परवडणारे नाही. जागतिक स्तरावर स्पर्धा करण्यासाठी आपण वेगाने त्या स्पर्धेत तयारीनिशी सामोरे गेले पाहिजे. दुसरे कोणीही आपल्या प्रश्नांची उत्तरे देऊ शकत नाही. आपल्या समस्या सोडवू शकत नाही. उत्तरे आपण स्वतःच शोधली पाहिजेत. त्याप्रमाणे आपणच कार्यवाही केली पाहिजे. असे केले तरच भविष्यात आपण टिकू. 

(लेखक महाराष्ट्र आरोग्य विज्ञान विद्यापीठ, नाशिकचे माजी प्रकुलगुरू आणि अधिसभा सदस्य आहेत.)