शेतकऱ्याच्या अनुभवांचे बोल मोलाचे!

हवामान बदल, ग्लोबल वॉर्मिंग याची चर्चा दहा-पंधरा वर्षांपूर्वी सुरू झाली. यामुळे तापमानवाढ होईल, हिमनद्या वितळतील, समुद्राची पातळी वाढेल, पाऊस अनियमित होईल, चक्रीवादळासारख्या आपत्ती वाढतील, तर दुसऱ्या बाजूला दुष्काळ, अतिवृष्टी हे तर निसर्गचक्रानुसार हजारो वर्षांपासूनच होत असल्याने त्याला कशाला घाबरायचे असा एक मतप्रवाह होता आणि आहेसुद्धा. हे सर्व खरे असले तरी त्या बदलाची तीव्रता आणि वारंवारिता ही चिंता करण्यासारखी बाब आहे. मागील पाच-सात वर्षांपासून हवामान बदलाची समस्या (तापमान वाढ, मोठा पाऊस, दुष्काळ, गारपीठ, पिकांवरील कीडरोग, इ.) सर्वांना जाणवत आहे.

नोव्हेंबर-डिसेंबरातली एक बातमी अनेकांना आठवत असेल – शेवग्याच्या एका शेंगेची किंमत ३० रुपये झाल्याची ती बातमी. यामागचे कारण हवामान बदल हेच! कोणत्याही वनस्पतीच्या वाढीच्या दोन मुख्य अवस्था असतात. पहिली कायिक वाढ आणि दुसरी पुनरुत्पादक (फुले, फळे आणि बिया) वाढ. कायिक वाढ कशा पद्धतीने होते त्यावर त्या वनस्पतीला किती फळे लागणार हे ठरत असते. कायिक वाढ होण्यासाठी वातावरणीय घटक आणि शेतकरी अंगीकारत असणाऱ्या पद्धती म्हणजेच पाणी, खते देण्याच्या मात्रा, आंतरमशागत यांसारख्या कृती. तुलनेने कायिक वाढ ही वनस्पती शरीर क्रियाशास्त्राच्या दृष्टीने कमी गुंतागुंतीची प्रक्रिया आहे. परंतु वनस्पतीला फुले लागणे आणि त्यांची फळधारणा होणे ही फार गुंतागुंतीची प्रक्रिया असते. कायिक वाढ कशा पद्धतीने झाली आहे यावर फुलांची संख्या ठरते मात्र फळे किती लागणार हे ठरण्यासाठी वातावरणीय घटक फार महत्त्वाचे ठरत असतात.

या वर्षी शेवगा उत्पादक शेतकऱ्यांशी चर्चा केली असता त्यांची तक्रार हमखास होती की शेवग्याच्या झाडांची वाढ खूप चांगली झाली होती. फुलेही खूप लागली होती. परंतु शेंगा त्या प्रमाणात लागल्या नाहीत. या वर्षी पाऊस चांगला झाला परंतु तो सर्वच पिकांबाबत चांगला ठरला नाही. त्यात हे शेवगा पीकही येते. लागवडीपासून साधारण ८ ते १० महिन्यांमध्ये शेंगा काढणीला येतात. पाऊस चांगला झाला झाडाची वाढ चांगली झाली परंतु कळी अवस्थेमध्ये पुन्हा पाऊस आला, परिणामी शेवग्याची फूल गळ झाली. शेंगा कमी लागल्या. फुलामध्ये फळधारणा होऊन त्याचे शेंगामध्ये रूपांतर न झाल्यामुळे हे घडले. कायिक वाढ थांबणे आणि त्यानंतर फुले अन् फळे लागणे या दोन अवस्थांची सरमिसळ वातावरणातील बदलामुळे होते. असाच अनुभव डाळिंब तसेच लिंबांच्या बाबतही येत आहे.

सोलापूर जिल्हा हा डाळिंब बागांसाठी प्रसिद्ध. परंतु बदलत्या वातावरणाचा परिणाम म्हणजे डाळिंब पिकावर तेल्या मररोगाचा प्रादुर्भाव वाढला, परिणामी त्या पिकाखालील क्षेत्र कमी झाले. मागील वर्षी वातावरण बदलामुळे पेरूची फळे काळी पडली या वर्षी पेरू चांगला आला परंतु भाव मिळाला नाही. सीताफळ पिकाला किडीने ग्रासले त्यामुळे त्याचेही भाव पडले आहेत. ही दोन्ही पिके परवडत नाहीत म्हणून शेतकरी बागा काढून टाकत आहेत. याचा एक अर्थ असा की हवामान बदलाच्या रेट्यामुळे पीक पद्धतीमध्येही तीव्र बदल होत आहेत. असे बदल आणि अन्न-पोषण सुरक्षा असाही विचार झाला पाहिजे. वातावरण बदलामुळे अनेक पिकांवरील कीडरोगाचे अनुभव नवीनच असल्यामुळे त्याच्या निवारणासाठीच्या पद्धती अजून ठरलेल्या नाहीत. हतबल शेतकरी त्याला सुचेल ते उपाय करीत आहे. परिणामी उत्पादन खर्च वाढत आहे. या सर्व घडामोडींमागेही हवामान बदल हे एक मुख्य कारण आहेच.

रब्बी ज्वारीबाबतचा अनुभवही काहीसा असाच. या वर्षी खूप चांगला पाऊस झाला. त्याचा एक परिणाम म्हणजे शेतामध्ये तणाचा प्रादुर्भावही वाढला. त्यामुळे रब्बी पेरणीपूर्वी मशागत जास्त करावी लागली. ऑक्टोबर-नोव्हेबर महिन्यातील वाढते ऊन आणि जास्त वाऱ्याचा वेग याचा परिणाम म्हणजे पेरणी वेळी जमिनीतील ओल कमी होण्यावर झाला. त्यामुळे रब्बी ज्वारी उगवण कमी झाली काही शेतकऱ्यांना दुबार पेरणी करावी लागली. पहिली कोळपणी-खुरपणी करण्याच्या अगोदरच पिकांना पाणी देणे आवश्यक झाले.

मागील आठवड्यापर्यंत कांद्याचे भाव खूप वाढले होते. या वर्षी कांद्याचे क्षेत्रसुद्धा वाढलेले आहे. तरीही भाववाढ झाली कारण दर एकरी उत्पादनामध्ये ५० टक्क्यांहून जास्त घट झाली. त्याचे मुख्य कारण अनियमित पाऊस आणि रोगांचा वाढता प्रादुर्भाव. मराठवाड्यात फिरताना आलेला सोयाबीन उत्पादक शेतकऱ्यांचा अनुभव सांगण्यासारखा आहे. जूनच्या वेगवेगळ्या चार आठवड्यांत पेरणी केलेल्या एकाच गावातील शेतकऱ्यांच्या सोयाबीन उत्पादकतेमध्ये खूप मोठा फरक आहे, असे एका शेतकऱ्याने आमच्या निदर्शनास आणले. त्याचे त्याने दिलेले कारण म्हणजे पावसातील अनिमियतता आणि त्यामुळे वाढणारा कीडरोगाचा प्रादुर्भाव. कारण कोणत्याही सजीवाला रोग होतो म्हणजे काय होते तर तो प्रादुर्भाव करणारा जीवजंतू, ज्याच्यावर प्रादुर्भाव होतो तो जीव आणि त्या वेळी असणारे अनुकूल वातावरण. सध्या यामध्ये महत्त्वाचे ठरते आहे ते कीडरोगास अनकूल ठरणारे वातावरण. आपण पावसाचे दिवस मोजतो परंतु कीडरोगाच्या दृष्टीने महत्त्वाचे ठरते तापमान आणि आर्द्रता. प्रत्येक महिन्यामध्ये सर्वसामान्य प्रमाणापेक्षा जास्त असणारी आर्द्रता आणि तापमानातील चढ -उतार हे घटकही महत्त्वाचे ठरत आहेत.

दोन वर्षांपूर्वी फेब्रुवारी महिन्यात देशाच्या कृषीमंत्र्यांनी लोकसभेमध्ये हवामान बदलाच्या संदर्भातील प्रश्नाच्या उत्तरामध्ये असे सांगितले की भारतातील ५७३ ग्रामीण जिल्ह्यांपैकी १०९ जिल्हे हे हवामान बदल या दृष्टीने अति जोखीम जिल्हे आहेत तर २०१ जिल्हे हे जोखीम जिल्हे आहेत. राष्ट्रीय पातळीवरील अग्रगण्य संस्था असणाऱ्या भारतीय कृषी संशोधन परिषदने ‘बदलत्या हवामानामध्ये संवेदनशील ठरणारे जिल्हे’ या दृष्टीने केलेल्या अभ्यासावर आधारित हे उत्तर होते. यामध्ये मागील ५० वर्षांतील पाऊसमान, दुष्काळ, अतिवृष्टी याचा अभ्यास करून त्याची तुलना या दहा वर्षांतील आकडेवारीशी केली होती. त्याच्या आधारे या ग्रामीण जिल्हयांचे वर्गीकरण केले होते. शेतीतील जोखीम वाढण्याचे मुख्य कारण शेतीला पूरक असा पाऊस नसणे अशा निष्कर्षापर्यंत हा अहवाल येतो. परंतु हवामान बदल आणि वाढता उत्पादन खर्च असा एकत्रित विचार केला की केवळ पाऊस मोजून हा प्रश्न लक्षात येत नाही हे समजते. शेतकऱ्यांशी चर्चा करताना असे कितीतरी अनुभव ऐकायला मिळतात. त्यातून लक्षात येते की कीडरोगांचा वाढता प्रादुर्भाव, पिकांच्या वाढीच्या अवस्थेमधील चढ-उतार आणि पिकांची गुणवत्ता या सर्व बाबींवर हवामान बदलाचा मोठा परिणाम होत आहे.

हरितक्रांती, त्याची गरज अथवा परिणाम म्हणजे एकल पिकांचा वाढता पेरा त्यामुळे वाढती जोखीम त्याच्या जोडीला हवामान बदल हे संकट. त्यातून शेतीच्या उत्पादनात (उत्पन्नातील पेच आहेतच. त्यासाठी हमीभाव, खरेदी केंद्र वगैरे सुरू आहेच) पेच/तिढा तयार होत आहे. त्यासाठी एक उपाय म्हणजे पीकविमा. परंतु बदलत्या वातावरणाचा परिणाम म्हणून कीडरोग व्यवस्थापन आणि पीक पोषणतील अडचणी आणि त्यामुळे होणारे नुकसान सध्या मोजण्याची सोयच उपलब्ध नाही.

सध्या संसद, राष्ट्रीय आंतरराष्ट्रीय परिसंवाद आणि धोरणआग्रह या पातळीवर हवामान बदलाविषयी मोठी चर्चा सुरू आहे. महाराष्ट्रात मराठवाडा आणि विदर्भातील जिल्ह्यांसाठी एक मोठा प्रकल्पही सुरू आहे. तरीही शेतकऱ्यांच्या समस्या आणि त्यांच्या अपेक्षा यापासून ही सर्व चर्चा दूर आहे. हवामान बदल या अनुषंगाने शेतकऱ्यांच्या अनुभवांची दखल अशा चर्चा परिसंवादात घेतली जाते का, त्याची गावनिहाय नोंद घेणारी यंत्रणा सध्या अस्तित्वात आहे का हे प्रश्न महत्त्वाचे आहेत. कारण आपण केवळ पाऊस मोजून हवामान बदल या संकटाची व्याप्ती मोजू शकत नाही. आपल्याकडे कोणत्याही समस्येने मोठे स्वरूप धारण केल्याशिवाय त्यावर चर्चाच होत नाही. थोडक्यात प्रतिबंधात्मक उपायाऐवजी घटना घडून गेल्यानंतर पंचनामा करण्यात आपली यंत्रणा गुंतते.

दुसऱ्या बाजूला या सर्वांवर एक उपाय म्हणजे पारंपरिक शेती पद्धती असे सांगितले जाते. त्यासाठी नैसर्गिक शेती, सेंद्रिय शेती आणि पारंपरिक बियाणे असे उपाय सुचविले जातात. परंतु हवामान बदल हे संकट एवढे मोठे आहे की केवळ एका पद्धतीने विचार करून धोरण निश्चित करण्याऐवजी समग्र विचारावर आधारित धोरण तयार केले पाहिजे. त्यासाठी पंचक्रोशीकेेंद्रित आणि पीकनिहाय शेतकऱ्यांचे अनुभव पुढील संशोधन आणि धोरणनिश्चितीसाठी अत्यावशयक ठरतील. केवळ पाऊस आणि तापमान मोजून या संकटाची होणारी चर्चा निदान शेतीबाबत तरी व्यर्थ ठरू शकते.

satishkarande_78@rediffmail.com