डॉ. आनंद वाडदेकर
जनरेटिव्ह आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स (जनरेटिव्ह एआय) विविध क्षेत्रांमध्ये झपाट्याने बदल करत आहे आणि शिक्षणही त्याला अपवाद नाही. जसजसे आपण डिजिटल युगात मार्गक्रमण करत आहोत, तसतसे शिक्षणाकडे जाणारे पारंपारिक दृष्टिकोन बदलत आहेत. मजकूर, प्रतिमा आणि अगदी संगीत यांसारखी नवीन सामग्री तयार करण्यास सक्षम ठरू शकणाऱ्या जनरेटिव्ह एआय प्रणालींमुळे शिक्षणातही नाविन्यपूर्ण उपाय योजले जाऊ शकतात. जनरेटिव्ह एआयमुळे ‘विद्यादाना’चा अनुभव आणि शिकवलेल्याचा वापर करण्याच्या पद्धती, यांत बदल होत आहेत.. हे बदल कोणते?
हजारपेक्षा जास्त प्रीमियम लेखांचा आस्वाद घ्या ई-पेपर अर्काइव्हचा पूर्ण अॅक्सेस कार्यक्रमांमध्ये निवडक सदस्यांना सहभागी होण्याची संधी ई-पेपर डाउनलोड करण्याची सुविधा
व्यक्ति-निहाय शिक्षण अनुभव
जनरेटिव्ह एआयचा शिक्षणातील सर्वात महत्त्वाचा फायदा म्हणजे वैयक्तिकीकृत किंवा व्यक्ति-निहाय शिक्षण अनुभव तयार करण्याची क्षमता. पारंपारिक शैक्षणिक मॉडेल्स बऱ्याचदा सब घोडे बारा टके असा सपाटीकरणाचा दृष्टिकोन अवलंबतात, हे प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या विविध शिक्षण गरजा पूर्ण करू शकत नाही. याउलट जनरेटिव्ह एआयच्या मदतीने शैक्षणिक सामग्री तयार करतेवेळीच शिकणाऱ्याची प्रगती आणि कमकुवतता यांचे विश्लेषण करून पुढले टप्पे गाठले जाऊ शकतात.
हेही वाचा >>>सर्वकार्येषु सर्वदा: विद्यार्थ्यांच्या शिक्षणासाठी ‘आधार माणुसकीचा’!
एआय अल्गोरिदम विद्यार्थ्याला विशिष्ट विषय किती चांगल्या प्रकारे समजतो याचे मूल्यांकन करू शकतात आणि विद्यार्थ्याला जड जात असलेल्या क्षेत्रांसाठी अतिरिक्त संसाधने किंवा स्वाध्याय सुचवू शकतात. कठीण विषयांवरून विद्यार्थ्यांचे लक्षच उडून जाण्याऐवजी, विद्यार्थी सतत लक्ष देत राहावेत आणि प्रेरित राहावेत, यासाठी जनरेटिव्ह एआयचा वापर होऊ शकतो. त्यामुळे ज्ञानाची चांगली धारणा होऊ शकेल, निकालांतही फरक पडेल.
परस्परसंवादी आणि इमर्सिव्ह सामग्री
व्हर्च्युअल सिम्युलेशन, गेमिफाइड लर्निंग मॉड्यूल्स आणि ऑगमेंटेड रिॲलिटी यांसारखी परस्परसंवादी आणि इमर्सिव्ह शैक्षणिक सामग्री जनरेटिव्ह एआयच्या वापराने तयार केली जाऊ शकते. ही साधने केवळ विद्यार्थ्यांना अधिक गुंतवून ठेवत नाहीत तर अमूर्त संकल्पना दृश्यमान करून जटिल विषय समजून घेण्यास मदत करतात. उदाहरणार्थ, जीवशास्त्राचा विद्यार्थी व्हर्च्युअल रिॲलिटी सिम्युलेशनद्वारे मानवी शरीराचा ‘आतून’ शोध घेऊ शकतो, हा इमर्सिव्ह अनुभव पारंपारिक वर्गात अशक्य आहे.
हेही वाचा >>>जम्मू काश्मीरचे मुख्यमंत्रीपद शोभेचे बाहुले!
वर्धित शिकण्याची सुलभता
शिक्षण अधिक सुलभ बनवण्यातही जनरल एआय महत्त्वाची भूमिका बजावत आहे. त्यातून भौगोलिक, भाषिक आणि आर्थिक अडथळे दूर करू शकते, शैक्षणिक वातावरण यामुळे अधिक समावेशक होऊ शकते. जनरेटिव्ह एआय-समर्थित भाषांतर साधनांमुळे अन्यभाषकांना त्यांच्या पसंतीच्या भाषेतून अभ्यासक्रम सामग्री समजून घेण्यास मदत होऊ शकते, विविध भाषिक पार्श्वभूमीच्या विद्यार्थ्यांसाठी सर्वसमावेशक वातावरण यामुळे तयार होते. ही साधने व्याख्यानांचे रीअल-टाइम भाषांतर, व्हिडिओसाठी सबटायटल्स आणि पाठ्यपुस्तकांचे भाषांतरदेखील देऊ शकतात, ज्यामुळे दर्जेदार शिक्षण जागतिक पातळीवर प्रवेशयोग्य बनते.
सहाय्यक तंत्रज्ञान
शारीरिक विकलांगता असलेल्या विद्यार्थ्यांसाठी तर जनरेटिव्ह एआय हा ‘गेम चेंजर’ आहे. ‘स्पीच-टू-टेक्स्ट’ आणि ‘टेक्स्ट-टू-स्पीच’ उपयोजने दृष्य किंवा श्रवणदोष असलेल्या विद्यार्थ्यांपर्यंत शैक्षणिक साहित्य अधिक सहजतेने पोहोचवण्यात मदत करतात. शिवाय, एआय-शक्तीवर चालणारी साधने वेगळ्या गरजा असलेल्या विद्यार्थ्यांच्या विशिष्ट परिस्थितीनुसार अनुकूल सामग्री तयार करू शकतात, ज्यामुळे त्यांना यशस्वी होण्यासाठी आवश्यक असलेला पाठिंबा मिळण्याची शक्यता वाढते.
सुव्यवस्थित प्रशासकीय प्रक्रिया
जनरेटिव्ह एआयचा प्रामुख्याने शिकणाऱ्यांना थेट फायदा होत असताना, ते शिक्षणामधील प्रशासकीय प्रक्रिया सुव्यवस्थित करून एकूण शैक्षणिक वातावरणाचा दर्जादेखील वाढवते. नित्याची दैनंदिन कार्ये स्वयंचलित करून, शिक्षकांचे लक्ष अध्यापनावर अधिक आणि प्रशासनावर कमी राहावे, यासाठी जनरेटिव्ह एआयसारखा साथीदार नाही. अगदी ‘पेपर तपासण्या’सारखे कामही यातून होऊ शकते.
एआय-संचालित साधने बहुपर्यायी प्रश्न किंवा विवक्षित उत्तरच अपेक्षित असलेल्या अन्य प्रश्नांच्या वस्तुनिष्ठ मूल्यांकनांसाठी उत्तर-तपासणीचे काम स्वयंचलित करू शकतात, यामुळे शिक्षकांना याकामी घालवणारा वेळ लक्षणीयरीत्या कमी होईल. शिवाय, जनरेटिव्ह एआय विद्यार्थ्यांना त्वरित, तपशीलवार अभिप्राय देऊ शकतो, त्यांच्या चुका नेमक्या दाखवून देऊ शकतो आणि सुधारणेसाठी क्षेत्र सुचवू शकतो. असा त्वरित प्रतिसाद शिकण्याच्या प्रक्रियेला गती देतो आणि सुधारात्मक कृतीदेखील त्वरित करण्यास उद्युक्त करतो.
अभ्यासक्रमात सुधारणा करणे, तो अद्ययावत करणे हे शिक्षक आणि शिक्षणतज्ज्ञांचे कामदेखील जनरेटिव्ह एआयमुळे सुकर होऊ शकेल. एखाद्या विषयासंदर्भात उपलब्ध अद्ययावत ज्ञान आणि वर्तमान अभ्यासक्रम यांच्यामधील तफावत ओळखून सुधारणा सुचवण्यासाठी मोठ्या प्रमाणात डेटाचे विश्लेषण करण्याचे काम जनरेटिव्ह एआयवर साेपवले जाऊ शकते. अर्थात, एआय नवीन विषयांची शिफारसही करू शकते, शिक्षणातील भविष्यकालीन प्रवाहांचा- ‘ट्रेण्ड’चा अंदाजदेखील लावू शकते.
थोडक्यात, शिक्षणामध्ये जनरेटिव्ह एआयचा वापर केवळ शिकणाऱ्यांनाच फायदेशीर ठरत नाही तर ज्ञान देण्याच्या आणि प्राप्त करण्याच्या पद्धतीलाही आकार देतो. परिणामी एआय हे अधिक समावेशक, प्रभावी आणि आकर्षक शिक्षण अनुभवाच्या निरंतर शोधाचे एक महत्त्वपूर्ण साधन ठरते.
लेखक पुणेस्थित ई लर्निंग व शिक्षणतज्ज्ञ आहेत. anandwadadekar@gmail.com
व्यक्ति-निहाय शिक्षण अनुभव
जनरेटिव्ह एआयचा शिक्षणातील सर्वात महत्त्वाचा फायदा म्हणजे वैयक्तिकीकृत किंवा व्यक्ति-निहाय शिक्षण अनुभव तयार करण्याची क्षमता. पारंपारिक शैक्षणिक मॉडेल्स बऱ्याचदा सब घोडे बारा टके असा सपाटीकरणाचा दृष्टिकोन अवलंबतात, हे प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या विविध शिक्षण गरजा पूर्ण करू शकत नाही. याउलट जनरेटिव्ह एआयच्या मदतीने शैक्षणिक सामग्री तयार करतेवेळीच शिकणाऱ्याची प्रगती आणि कमकुवतता यांचे विश्लेषण करून पुढले टप्पे गाठले जाऊ शकतात.
हेही वाचा >>>सर्वकार्येषु सर्वदा: विद्यार्थ्यांच्या शिक्षणासाठी ‘आधार माणुसकीचा’!
एआय अल्गोरिदम विद्यार्थ्याला विशिष्ट विषय किती चांगल्या प्रकारे समजतो याचे मूल्यांकन करू शकतात आणि विद्यार्थ्याला जड जात असलेल्या क्षेत्रांसाठी अतिरिक्त संसाधने किंवा स्वाध्याय सुचवू शकतात. कठीण विषयांवरून विद्यार्थ्यांचे लक्षच उडून जाण्याऐवजी, विद्यार्थी सतत लक्ष देत राहावेत आणि प्रेरित राहावेत, यासाठी जनरेटिव्ह एआयचा वापर होऊ शकतो. त्यामुळे ज्ञानाची चांगली धारणा होऊ शकेल, निकालांतही फरक पडेल.
परस्परसंवादी आणि इमर्सिव्ह सामग्री
व्हर्च्युअल सिम्युलेशन, गेमिफाइड लर्निंग मॉड्यूल्स आणि ऑगमेंटेड रिॲलिटी यांसारखी परस्परसंवादी आणि इमर्सिव्ह शैक्षणिक सामग्री जनरेटिव्ह एआयच्या वापराने तयार केली जाऊ शकते. ही साधने केवळ विद्यार्थ्यांना अधिक गुंतवून ठेवत नाहीत तर अमूर्त संकल्पना दृश्यमान करून जटिल विषय समजून घेण्यास मदत करतात. उदाहरणार्थ, जीवशास्त्राचा विद्यार्थी व्हर्च्युअल रिॲलिटी सिम्युलेशनद्वारे मानवी शरीराचा ‘आतून’ शोध घेऊ शकतो, हा इमर्सिव्ह अनुभव पारंपारिक वर्गात अशक्य आहे.
हेही वाचा >>>जम्मू काश्मीरचे मुख्यमंत्रीपद शोभेचे बाहुले!
वर्धित शिकण्याची सुलभता
शिक्षण अधिक सुलभ बनवण्यातही जनरल एआय महत्त्वाची भूमिका बजावत आहे. त्यातून भौगोलिक, भाषिक आणि आर्थिक अडथळे दूर करू शकते, शैक्षणिक वातावरण यामुळे अधिक समावेशक होऊ शकते. जनरेटिव्ह एआय-समर्थित भाषांतर साधनांमुळे अन्यभाषकांना त्यांच्या पसंतीच्या भाषेतून अभ्यासक्रम सामग्री समजून घेण्यास मदत होऊ शकते, विविध भाषिक पार्श्वभूमीच्या विद्यार्थ्यांसाठी सर्वसमावेशक वातावरण यामुळे तयार होते. ही साधने व्याख्यानांचे रीअल-टाइम भाषांतर, व्हिडिओसाठी सबटायटल्स आणि पाठ्यपुस्तकांचे भाषांतरदेखील देऊ शकतात, ज्यामुळे दर्जेदार शिक्षण जागतिक पातळीवर प्रवेशयोग्य बनते.
सहाय्यक तंत्रज्ञान
शारीरिक विकलांगता असलेल्या विद्यार्थ्यांसाठी तर जनरेटिव्ह एआय हा ‘गेम चेंजर’ आहे. ‘स्पीच-टू-टेक्स्ट’ आणि ‘टेक्स्ट-टू-स्पीच’ उपयोजने दृष्य किंवा श्रवणदोष असलेल्या विद्यार्थ्यांपर्यंत शैक्षणिक साहित्य अधिक सहजतेने पोहोचवण्यात मदत करतात. शिवाय, एआय-शक्तीवर चालणारी साधने वेगळ्या गरजा असलेल्या विद्यार्थ्यांच्या विशिष्ट परिस्थितीनुसार अनुकूल सामग्री तयार करू शकतात, ज्यामुळे त्यांना यशस्वी होण्यासाठी आवश्यक असलेला पाठिंबा मिळण्याची शक्यता वाढते.
सुव्यवस्थित प्रशासकीय प्रक्रिया
जनरेटिव्ह एआयचा प्रामुख्याने शिकणाऱ्यांना थेट फायदा होत असताना, ते शिक्षणामधील प्रशासकीय प्रक्रिया सुव्यवस्थित करून एकूण शैक्षणिक वातावरणाचा दर्जादेखील वाढवते. नित्याची दैनंदिन कार्ये स्वयंचलित करून, शिक्षकांचे लक्ष अध्यापनावर अधिक आणि प्रशासनावर कमी राहावे, यासाठी जनरेटिव्ह एआयसारखा साथीदार नाही. अगदी ‘पेपर तपासण्या’सारखे कामही यातून होऊ शकते.
एआय-संचालित साधने बहुपर्यायी प्रश्न किंवा विवक्षित उत्तरच अपेक्षित असलेल्या अन्य प्रश्नांच्या वस्तुनिष्ठ मूल्यांकनांसाठी उत्तर-तपासणीचे काम स्वयंचलित करू शकतात, यामुळे शिक्षकांना याकामी घालवणारा वेळ लक्षणीयरीत्या कमी होईल. शिवाय, जनरेटिव्ह एआय विद्यार्थ्यांना त्वरित, तपशीलवार अभिप्राय देऊ शकतो, त्यांच्या चुका नेमक्या दाखवून देऊ शकतो आणि सुधारणेसाठी क्षेत्र सुचवू शकतो. असा त्वरित प्रतिसाद शिकण्याच्या प्रक्रियेला गती देतो आणि सुधारात्मक कृतीदेखील त्वरित करण्यास उद्युक्त करतो.
अभ्यासक्रमात सुधारणा करणे, तो अद्ययावत करणे हे शिक्षक आणि शिक्षणतज्ज्ञांचे कामदेखील जनरेटिव्ह एआयमुळे सुकर होऊ शकेल. एखाद्या विषयासंदर्भात उपलब्ध अद्ययावत ज्ञान आणि वर्तमान अभ्यासक्रम यांच्यामधील तफावत ओळखून सुधारणा सुचवण्यासाठी मोठ्या प्रमाणात डेटाचे विश्लेषण करण्याचे काम जनरेटिव्ह एआयवर साेपवले जाऊ शकते. अर्थात, एआय नवीन विषयांची शिफारसही करू शकते, शिक्षणातील भविष्यकालीन प्रवाहांचा- ‘ट्रेण्ड’चा अंदाजदेखील लावू शकते.
थोडक्यात, शिक्षणामध्ये जनरेटिव्ह एआयचा वापर केवळ शिकणाऱ्यांनाच फायदेशीर ठरत नाही तर ज्ञान देण्याच्या आणि प्राप्त करण्याच्या पद्धतीलाही आकार देतो. परिणामी एआय हे अधिक समावेशक, प्रभावी आणि आकर्षक शिक्षण अनुभवाच्या निरंतर शोधाचे एक महत्त्वपूर्ण साधन ठरते.
लेखक पुणेस्थित ई लर्निंग व शिक्षणतज्ज्ञ आहेत. anandwadadekar@gmail.com
