– डॉ. आनंद वाडदेकर
इसवी सनाच्या पाचव्या शतकात स्थापन झालेले ‘नालंदा विद्यापीठ’ हे जगातील सर्वात प्राचीन निवासी विद्यापीठांपैकी एक… गुप्त साम्राज्याच्या संरक्षणाखाली स्थापन झालेल्या या विद्यापीठाने चीन, कोरिया, जपान, तिबेट, मंगोलिया आणि मध्य आशियासह संपूर्ण आशियातील विद्वानांना आकर्षित केले. तत्त्वज्ञान, गणित, खगोलशास्त्र आणि वैद्यक यांसारख्या विविध क्षेत्रात शिक्षण देत विद्यापीठाने शतकानुशतके भरभराट केली. तथापि, बाराव्या शतकात तुर्क-अफगाण आक्रमणांमुळे या विद्यापीठाला अधोगती आणि विनाशाचा सामना करावा लागला.
या विद्यापीठाच्या अर्वाचीनीकरणाची कल्पना पहिल्यांदा मांडली गेली ती मार्च २००६ मध्ये बिहार विधानसभेच्या ठरावाद्वारे. याचा पाठपुरावा तत्कालीन राष्ट्रपती ए. पी. जे. अब्दुल कलाम यांनी केला आणि आंतरराष्ट्रीय सहमतीही मिळू लागली. संसदेने २०१० मध्ये नालंदा विद्यापीठ पुनर्स्थापनेचे विधेयक मंजूर केले, पण विद्यार्थ्यांची पहिली तुकडी येथे येण्यास सप्टेंबर २०१४ उजाडला. मग जून २०२४ मध्ये पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी नालंदा विद्यापीठाच्या नवीन कॅम्पसचे उद्घाटन केले हा त्याच्या पुनरुज्जीवनातील एक महत्त्वपूर्ण टप्पा म्हणून ओळखला जाईल. हा महत्त्वाचा प्रसंग एक महत्त्वाचा प्रश्न निर्माण करतो : नालंदा विद्यापीठ हे ‘ग्लोबल ईस्ट’चे विद्यापीठ म्हणून उदयास येऊ शकते का? ते भारताचे हार्वर्ड, स्टॅनफोर्ड किंवा पेनसिल्व्हेनिया होऊ शकते का?
हेही वाचा – विळखा अमली पदार्थांचा… : पुणे :नशेच्या अमलाखाली शहरातील रात्रजीवन
नालंदा विद्यापीठाचे पुनरुज्जीवन हे केवळ प्राचीन वैभवाची पुनर्स्थापना नसून भारताला खऱ्या अर्थाने जागतिक शैक्षणिक केंद्र म्हणून स्थान देण्याचे धोरणात्मक पाऊल असले पाहिजे. ही दृष्टी साध्य करण्यासाठी नालंदा विद्यापीठाने विचार केला पाहिजे असे काही महत्त्वाचे घटक माझ्या मते असे आहेत :
(१) नव्या राष्ट्रीय शिक्षण धोरणाची अंमलबजावणी: देशातील ‘आयआयटी’ आणि ‘आयआयएम’ची संख्या वाढत असताना, राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण- २०२० ची पूर्ण अंमलबजावणी करण्यासोबतच जागतिक विद्यापीठ म्हणून नालंदाचा दर्जा वाढविण्यावर लक्ष केंद्रित करणे तितकेच महत्त्वाचे आहे. नालंदाला या धोरणातील सुधारणांचे एकत्रीकरण करून, नाविन्यपूर्णतेला चालना देऊन आणि विद्यार्थ्यांना जागतिक आव्हानांसाठी तयार करणाऱ्या सर्वांगीण शिक्षणाचा प्रचार करून इतर विद्यापीठांसाठी एक उदाहरण सिद्ध करण्याची संधी आहे.
(२) स्वायत्तता आणि शासन : नालंदा विद्यापीठाची भरभराट होण्यासाठी त्याला पूर्ण स्वायत्तता दिली जावी. हे संस्थेला नोकरशाहीच्या बंधनांपासून मुक्तपणे प्रशासन, अभ्यासक्रम आणि सहयोगांबाबत स्वतंत्र निर्णय घेण्यास अनुमती देईल.
(३) आर्थिक सहाय्य : निधीची कमतरता पडणार नाही याची खात्री करणे महत्त्वाचे आहे. या विद्यापीठाची स्वायत्तता कायम राखून सरकारने पायाभूत सुविधांचा विकास, संशोधन सुविधा आणि शिष्यवृत्तीसाठी भरीव आर्थिक पाठबळ दिले पाहिजे.
(४) जागतिक दर्जाचे अध्यापक : विद्यापीठाचा शैक्षणिक दर्जा वाढवण्यासाठी प्रतिष्ठित प्राध्यापक सदस्यांची नियुक्ती करणे आवश्यक आहे. बौद्धिकदृष्ट्या समृद्ध, वैविध्यपूर्ण आणि अनुभवी प्राध्यापक हे जागतिक दर्जाच्या शैक्षणिक संस्थेचे आधारस्तंभ असतात. सर्वसमावेशक आणि लवचिक शिक्षण अनुभव सुनिश्चित करून, ऑनलाइन किंवा ऑफलाइन पद्धतींद्वारे, विद्यार्थ्यांना त्यांच्या क्षेत्रातील सर्वोत्तम चिंतकांकडून शिकण्याची संधी मिळावी.
(५) जागतिक वास्तवाशी संबंध : नालंदा युनिव्हर्सिटीने व्यावहारिक ज्ञान आणि इंडस्ट्री एक्सपोजर एकत्रित करणाऱ्या अभ्यासक्रमाद्वारे वास्तविक-जागतिक शिक्षणावर (रिअल-वर्ल्ड लर्निंग) भर दिला पाहिजे. हा दृष्टिकोन विद्यार्थ्यांना जागतिक आव्हानांसाठी तयार करेल, त्यांना विविध व्यावसायिक संदर्भांमध्ये थेट लागू होणाऱ्या कौशल्यांनी सुसज्ज करेल.
(६) संशोधन आणि नवोपक्रम : अत्याधुनिक संशोधनाला प्रोत्साहन देणे अत्यावश्यक आहे. विद्यार्थी आणि प्राध्यापक दोघेही जागतिक दर्जाच्या संशोधनात सहभागी होऊ शकतील अशा वातावरणाला प्रोत्साहन देऊन, नालंदाने जागतिक आव्हानांना तोंड देणारे महत्त्वपूर्ण कार्य केले पाहिजे.
(७) दर्जेदार पीएच.डी. : विद्यापीठाच्या प्रतिष्ठेसाठी उच्च दर्जाचे पीएच.डी. पदवीधर तयार करणे आवश्यक आहे. यासाठी कठोर शैक्षणिक मानके, सर्वसमावेशक मार्गदर्शन कार्यक्रम आणि विस्तृत संशोधन संसाधनांमध्ये प्रवेश आवश्यक आहे.
(८) जागतिक मान्यता आणि उद्योग स्वीकृती : नालंदा विद्यापीठातील पदवीधरांना जागतिक दर्जाची मान्यता मिळायला हवी, त्यांच्या समकक्ष ‘आयआयटी’ आणि ‘आयआयएम’सारख्या संस्थांकडूनही ही मान्यता मिळणे अपेक्षित आहे. विद्यापीठाने उत्कृष्टतेवर लक्ष केंद्रित केले पाहिजे तरच जगभरातील उद्योगांना त्यांच्या माजी विद्यार्थ्यांची खूप मागणी आहे, त्यांना स्पर्धात्मक वेतन पॅकेजेस आणि प्रतिष्ठित नोकरीच्या संधी उपलब्ध आहेत हे सुनिश्चित होईल.
नालंदा विद्यापीठाचे ऐतिहासिक महत्त्व अतुलनीय आहे. भौगोलिक सीमा ओलांडून जागतिक स्तरावर ज्ञानाची देवाणघेवाण वाढवणारे ते शिक्षणाचे केंद्र होते. आज हा वारसा आधुनिक वळण घेऊन पुनरुज्जीवित होत आहे. नवीन नालंदाने पारंपरिक ज्ञान प्रणालींना समकालीन शिक्षण पद्धतींसह एकत्रित केले पाहिजे.
हेही वाचा – ठाणे : लक्ष्य शाळकरी मुले!
डॉ. अरविंद पानगढिया हे प्रतिष्ठित अर्थशास्त्रज्ञ आणि निती आयोगाचे माजी उपाध्यक्ष, कुलपती म्हणून नव्या नालंदा विद्यापीठाचे नेतृत्व करत आहेत. त्यांची दृष्टी आणि नेतृत्व नालंदा विद्यापीठाला त्याची महत्त्वाकांक्षी उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी मार्गदर्शन करेल आणि हे विद्यापीठ जागतिक पूर्वेतील शैक्षणिक उत्कृष्टतेचे दीपस्तंभ ठरेल.
पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या हस्ते नवीन नालंदा विद्यापीठाच्या नव्या परिसराचे उद्घाटन ही एक ऐतिहासिक घटना आहे हे भारताला जागतिक शैक्षणिक शक्तीस्थान म्हणून प्रस्थापित करण्याच्या दिशेने हे एक दूरदर्शी पाऊल आहे. नालंदाला भारतीय आणि आंतरराष्ट्रीय विद्यार्थ्यांना आकर्षित करणाऱ्या जागतिक दर्जाच्या विद्यापीठात रुपांतरित करण्यासाठी संपूर्ण स्वायत्तता, पुरेसा निधी आणि उद्योग सहकार्याला चालना देण्यात सरकारची भूमिका महत्त्वाची आहे. उच्च-स्तरीय प्राध्यापकांना आकर्षित करून, अत्याधुनिक संशोधनाला चालना देऊन आणि उद्योजकतेला प्रोत्साहन देण्यासोबत वास्तविक-जगातील शिकण्याचे अनुभव सुनिश्चित करून, नालंदा विद्यापीठ जागतिक स्तरावर ओळखले जाणारे आणि जगभरातील उद्योगांना हवे असणारे पदवीधर तयार करू शकतात. उत्कृष्टतेची ही वचनबद्धता केवळ भारताच्या समृद्ध शैक्षणिक वारशाचाच सन्मान करणार नाही तर जागतिक स्तरावर हार्वर्ड, स्टॅनफोर्ड किंवा पेनसिल्व्हानिया प्रमाणेच नालंदा विद्यापीठाला शैक्षणिक तेजाचे दीपस्तंभ म्हणून स्थान देईल. नालंदा विद्यापीठ हे केवळ शिकण्याचे ठिकाण नाही; हे भारताच्या समृद्ध बौद्धिक परंपरेचे प्रतीक आहे आणि ज्ञानाच्या निरंतर शोधाचा दाखला आहे.
लेखक शैक्षणिक अर्थशास्त्राचे अभ्यासक असून ‘इन्फोगाइड टु एमबीए एन्ट्रन्स’ हे त्यांचे ई-पुस्तक प्रकाशित झाले आहे.
anandwadadekar@gmail.com
इसवी सनाच्या पाचव्या शतकात स्थापन झालेले ‘नालंदा विद्यापीठ’ हे जगातील सर्वात प्राचीन निवासी विद्यापीठांपैकी एक… गुप्त साम्राज्याच्या संरक्षणाखाली स्थापन झालेल्या या विद्यापीठाने चीन, कोरिया, जपान, तिबेट, मंगोलिया आणि मध्य आशियासह संपूर्ण आशियातील विद्वानांना आकर्षित केले. तत्त्वज्ञान, गणित, खगोलशास्त्र आणि वैद्यक यांसारख्या विविध क्षेत्रात शिक्षण देत विद्यापीठाने शतकानुशतके भरभराट केली. तथापि, बाराव्या शतकात तुर्क-अफगाण आक्रमणांमुळे या विद्यापीठाला अधोगती आणि विनाशाचा सामना करावा लागला.
या विद्यापीठाच्या अर्वाचीनीकरणाची कल्पना पहिल्यांदा मांडली गेली ती मार्च २००६ मध्ये बिहार विधानसभेच्या ठरावाद्वारे. याचा पाठपुरावा तत्कालीन राष्ट्रपती ए. पी. जे. अब्दुल कलाम यांनी केला आणि आंतरराष्ट्रीय सहमतीही मिळू लागली. संसदेने २०१० मध्ये नालंदा विद्यापीठ पुनर्स्थापनेचे विधेयक मंजूर केले, पण विद्यार्थ्यांची पहिली तुकडी येथे येण्यास सप्टेंबर २०१४ उजाडला. मग जून २०२४ मध्ये पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी नालंदा विद्यापीठाच्या नवीन कॅम्पसचे उद्घाटन केले हा त्याच्या पुनरुज्जीवनातील एक महत्त्वपूर्ण टप्पा म्हणून ओळखला जाईल. हा महत्त्वाचा प्रसंग एक महत्त्वाचा प्रश्न निर्माण करतो : नालंदा विद्यापीठ हे ‘ग्लोबल ईस्ट’चे विद्यापीठ म्हणून उदयास येऊ शकते का? ते भारताचे हार्वर्ड, स्टॅनफोर्ड किंवा पेनसिल्व्हेनिया होऊ शकते का?
हेही वाचा – विळखा अमली पदार्थांचा… : पुणे :नशेच्या अमलाखाली शहरातील रात्रजीवन
नालंदा विद्यापीठाचे पुनरुज्जीवन हे केवळ प्राचीन वैभवाची पुनर्स्थापना नसून भारताला खऱ्या अर्थाने जागतिक शैक्षणिक केंद्र म्हणून स्थान देण्याचे धोरणात्मक पाऊल असले पाहिजे. ही दृष्टी साध्य करण्यासाठी नालंदा विद्यापीठाने विचार केला पाहिजे असे काही महत्त्वाचे घटक माझ्या मते असे आहेत :
(१) नव्या राष्ट्रीय शिक्षण धोरणाची अंमलबजावणी: देशातील ‘आयआयटी’ आणि ‘आयआयएम’ची संख्या वाढत असताना, राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण- २०२० ची पूर्ण अंमलबजावणी करण्यासोबतच जागतिक विद्यापीठ म्हणून नालंदाचा दर्जा वाढविण्यावर लक्ष केंद्रित करणे तितकेच महत्त्वाचे आहे. नालंदाला या धोरणातील सुधारणांचे एकत्रीकरण करून, नाविन्यपूर्णतेला चालना देऊन आणि विद्यार्थ्यांना जागतिक आव्हानांसाठी तयार करणाऱ्या सर्वांगीण शिक्षणाचा प्रचार करून इतर विद्यापीठांसाठी एक उदाहरण सिद्ध करण्याची संधी आहे.
(२) स्वायत्तता आणि शासन : नालंदा विद्यापीठाची भरभराट होण्यासाठी त्याला पूर्ण स्वायत्तता दिली जावी. हे संस्थेला नोकरशाहीच्या बंधनांपासून मुक्तपणे प्रशासन, अभ्यासक्रम आणि सहयोगांबाबत स्वतंत्र निर्णय घेण्यास अनुमती देईल.
(३) आर्थिक सहाय्य : निधीची कमतरता पडणार नाही याची खात्री करणे महत्त्वाचे आहे. या विद्यापीठाची स्वायत्तता कायम राखून सरकारने पायाभूत सुविधांचा विकास, संशोधन सुविधा आणि शिष्यवृत्तीसाठी भरीव आर्थिक पाठबळ दिले पाहिजे.
(४) जागतिक दर्जाचे अध्यापक : विद्यापीठाचा शैक्षणिक दर्जा वाढवण्यासाठी प्रतिष्ठित प्राध्यापक सदस्यांची नियुक्ती करणे आवश्यक आहे. बौद्धिकदृष्ट्या समृद्ध, वैविध्यपूर्ण आणि अनुभवी प्राध्यापक हे जागतिक दर्जाच्या शैक्षणिक संस्थेचे आधारस्तंभ असतात. सर्वसमावेशक आणि लवचिक शिक्षण अनुभव सुनिश्चित करून, ऑनलाइन किंवा ऑफलाइन पद्धतींद्वारे, विद्यार्थ्यांना त्यांच्या क्षेत्रातील सर्वोत्तम चिंतकांकडून शिकण्याची संधी मिळावी.
(५) जागतिक वास्तवाशी संबंध : नालंदा युनिव्हर्सिटीने व्यावहारिक ज्ञान आणि इंडस्ट्री एक्सपोजर एकत्रित करणाऱ्या अभ्यासक्रमाद्वारे वास्तविक-जागतिक शिक्षणावर (रिअल-वर्ल्ड लर्निंग) भर दिला पाहिजे. हा दृष्टिकोन विद्यार्थ्यांना जागतिक आव्हानांसाठी तयार करेल, त्यांना विविध व्यावसायिक संदर्भांमध्ये थेट लागू होणाऱ्या कौशल्यांनी सुसज्ज करेल.
(६) संशोधन आणि नवोपक्रम : अत्याधुनिक संशोधनाला प्रोत्साहन देणे अत्यावश्यक आहे. विद्यार्थी आणि प्राध्यापक दोघेही जागतिक दर्जाच्या संशोधनात सहभागी होऊ शकतील अशा वातावरणाला प्रोत्साहन देऊन, नालंदाने जागतिक आव्हानांना तोंड देणारे महत्त्वपूर्ण कार्य केले पाहिजे.
(७) दर्जेदार पीएच.डी. : विद्यापीठाच्या प्रतिष्ठेसाठी उच्च दर्जाचे पीएच.डी. पदवीधर तयार करणे आवश्यक आहे. यासाठी कठोर शैक्षणिक मानके, सर्वसमावेशक मार्गदर्शन कार्यक्रम आणि विस्तृत संशोधन संसाधनांमध्ये प्रवेश आवश्यक आहे.
(८) जागतिक मान्यता आणि उद्योग स्वीकृती : नालंदा विद्यापीठातील पदवीधरांना जागतिक दर्जाची मान्यता मिळायला हवी, त्यांच्या समकक्ष ‘आयआयटी’ आणि ‘आयआयएम’सारख्या संस्थांकडूनही ही मान्यता मिळणे अपेक्षित आहे. विद्यापीठाने उत्कृष्टतेवर लक्ष केंद्रित केले पाहिजे तरच जगभरातील उद्योगांना त्यांच्या माजी विद्यार्थ्यांची खूप मागणी आहे, त्यांना स्पर्धात्मक वेतन पॅकेजेस आणि प्रतिष्ठित नोकरीच्या संधी उपलब्ध आहेत हे सुनिश्चित होईल.
नालंदा विद्यापीठाचे ऐतिहासिक महत्त्व अतुलनीय आहे. भौगोलिक सीमा ओलांडून जागतिक स्तरावर ज्ञानाची देवाणघेवाण वाढवणारे ते शिक्षणाचे केंद्र होते. आज हा वारसा आधुनिक वळण घेऊन पुनरुज्जीवित होत आहे. नवीन नालंदाने पारंपरिक ज्ञान प्रणालींना समकालीन शिक्षण पद्धतींसह एकत्रित केले पाहिजे.
हेही वाचा – ठाणे : लक्ष्य शाळकरी मुले!
डॉ. अरविंद पानगढिया हे प्रतिष्ठित अर्थशास्त्रज्ञ आणि निती आयोगाचे माजी उपाध्यक्ष, कुलपती म्हणून नव्या नालंदा विद्यापीठाचे नेतृत्व करत आहेत. त्यांची दृष्टी आणि नेतृत्व नालंदा विद्यापीठाला त्याची महत्त्वाकांक्षी उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी मार्गदर्शन करेल आणि हे विद्यापीठ जागतिक पूर्वेतील शैक्षणिक उत्कृष्टतेचे दीपस्तंभ ठरेल.
पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या हस्ते नवीन नालंदा विद्यापीठाच्या नव्या परिसराचे उद्घाटन ही एक ऐतिहासिक घटना आहे हे भारताला जागतिक शैक्षणिक शक्तीस्थान म्हणून प्रस्थापित करण्याच्या दिशेने हे एक दूरदर्शी पाऊल आहे. नालंदाला भारतीय आणि आंतरराष्ट्रीय विद्यार्थ्यांना आकर्षित करणाऱ्या जागतिक दर्जाच्या विद्यापीठात रुपांतरित करण्यासाठी संपूर्ण स्वायत्तता, पुरेसा निधी आणि उद्योग सहकार्याला चालना देण्यात सरकारची भूमिका महत्त्वाची आहे. उच्च-स्तरीय प्राध्यापकांना आकर्षित करून, अत्याधुनिक संशोधनाला चालना देऊन आणि उद्योजकतेला प्रोत्साहन देण्यासोबत वास्तविक-जगातील शिकण्याचे अनुभव सुनिश्चित करून, नालंदा विद्यापीठ जागतिक स्तरावर ओळखले जाणारे आणि जगभरातील उद्योगांना हवे असणारे पदवीधर तयार करू शकतात. उत्कृष्टतेची ही वचनबद्धता केवळ भारताच्या समृद्ध शैक्षणिक वारशाचाच सन्मान करणार नाही तर जागतिक स्तरावर हार्वर्ड, स्टॅनफोर्ड किंवा पेनसिल्व्हानिया प्रमाणेच नालंदा विद्यापीठाला शैक्षणिक तेजाचे दीपस्तंभ म्हणून स्थान देईल. नालंदा विद्यापीठ हे केवळ शिकण्याचे ठिकाण नाही; हे भारताच्या समृद्ध बौद्धिक परंपरेचे प्रतीक आहे आणि ज्ञानाच्या निरंतर शोधाचा दाखला आहे.
लेखक शैक्षणिक अर्थशास्त्राचे अभ्यासक असून ‘इन्फोगाइड टु एमबीए एन्ट्रन्स’ हे त्यांचे ई-पुस्तक प्रकाशित झाले आहे.
anandwadadekar@gmail.com
