विवेक देशपांडे
हजारपेक्षा जास्त प्रीमियम लेखांचा आस्वाद घ्या ई-पेपर अर्काइव्हचा पूर्ण अॅक्सेस कार्यक्रमांमध्ये निवडक सदस्यांना सहभागी होण्याची संधी ई-पेपर डाउनलोड करण्याची सुविधा
‘द इंडियन एक्स्प्रेस’मध्ये एक वृत्त (२ जून) प्रकाशित झाले होते. त्यात काही दिवसांपूर्वी टेनिस स्पर्धेत भाग घेण्यासाठी जाताना अपघाती मृत्यू झालेल्या १८ वर्षीय विश्व दीनदयालम या होतकरू क्रीडापटूच्या वडिलांची कैफियत मांडण्यात आली होती. त्यांचे म्हणणे होते की, भारतीय क्रीडा प्राधिकरण या केंद्र सरकारच्या अखत्यारीतील संस्थेने विश्वच्या आयुर्विम्यासंदर्भात तीन आठवड्यांपूर्वी पाठवलेल्या पत्राला साधे उत्तरही दिले नाही.
हे वाचून मला २००९ मधील माझ्या एका पत्रव्यवहाराची आठवण झाली. तेव्हा मी ‘द इंडियन एक्स्प्रेस’चा पत्रकार म्हणून कृषीविषयक वृत्तांकनासाठी अमेरिकेला गेलो होतो. माझ्या तेथील वास्तव्यादरम्यान अमेरिकन खुली टेनिस स्पर्धा होऊ घातली होती. या स्पर्धेच्या अंतिम सामन्याच्या दिवशी मी अमेरिकेत असणार होतो आणि तो दिवस मोकळाही होता. मी ‘अमेरिकन लॉन टेनिस संघटने’ला एक ईमेल पाठवला. त्यात मी आयोजकांना विनंती केली की, मी अंतिम सामन्याच्या दिवशी अमेरिकेत राहणार असून संधी मिळाल्यास मला माझ्या वृत्तपत्रासाठी त्या सामन्याचे वार्तांकन करणे आवडेल. मी क्रीडा वार्ताहर कधीच नव्हतो पण टेनिस अतिशय आवडता खेळ असल्याने काही जमले तर उत्तम, अशा अपेक्षेने मी हा आगाऊपणा केला होता. याला ‘अमेरिकन लॉन टेनिस संघटने’चे उत्तर येईल, अशी अजिबात अपेक्षा नव्हती. उलट येणार नाहीच अशीच खात्री वाटत होती.
परंतु, तिसऱ्या दिवशीच मला त्यांचे उत्तर आले. त्यात सर्वप्रथम त्यांनी माझे आभार मानले व अत्यंत नम्रपणे नमूद केले की, पत्रकारांसाठीच्या सर्व जागा पूर्णपणे राखीव असून मला तेथे जागा उपलब्ध करून देणे शक्य नाही. याबद्दल त्यांना खेद व्यक्त केला होता आणि तरीदेखील शेवटच्या क्षणी एखादी जागा उपलब्ध झालीच तर आम्ही तुम्हाला कळवू, असेही त्यात म्हटले होते.
त्यांचे उत्तर पाहून मी आश्चर्यचकित झालो. मी खरोखरीच पत्रकार आहे का, याबाबत कुठलीही चौकशी न करता माझ्यासारख्या आंगतुकास ते प्रतिसाद देतील अशी मला मुळीच अपेक्षा नव्हती. अशा प्रतिष्ठेच्या क्रीडास्पर्धेसाठी खूप आधीपासूनच पत्रकारांची नोंदणी पूर्ण केलेली असते, हे माहीत असूनही मी सहजच हा प्रयत्न केला होता. संस्था शासकीय असो अथवा खासगी, जीवनमरणाचा प्रश्नही आपल्याच गतीने हाताळणाऱ्या आपल्याकडील यंत्रणा आणि दुसरीकडे कोण्या एका परक्या देशातील व्यक्तीच्या आगंतुक विनंतीला देखील सन्मानपूर्वक वागवणारी संस्कृती. आपण खरेच सुसंस्कृत आहोत का, असा प्रश्न आपण स्वतःला विचारला पाहिजे.
माझ्या त्यानंतरच्या अमेरिका दौऱ्यातही मला असे आश्चर्यजनक अनुभव आले. तेथील सार्वजनिक ठिकाणची स्वच्छता ही तर सर्वांना ठाऊक असलेली बाब आहे. यावर बरेच अभिमानी, किंबहुना दुरभिमानी भारतीय दोन कारणे देतात. एक, तिथे कायदेच इतके कडक आहेत की, लोक ते मोडायला धजावत नाहीत आणि दोन, आपली लोकसंख्याच इतकी आहे की आपल्यासाठी ते शक्यच नाही. आपल्याकडे भ्रष्टाचाराविरुद्धचे कायदे कडक नाहीत? मग का आपण जगातील सर्वाधिक भ्रष्ट देशांमध्ये गणले जातो? आणि भ्रष्टाचाराचा लोकसंख्येशी काय संबंध? स्वच्छतेचेही तेच. कोणत्याही एटीएममध्ये जमिनीवर पावत्या पडलेल्या असतात. त्या बाजूच्या केराच्या बादलीत टाकण्याचे कष्टही आपण घेत नाही. इथे कुठे येतो लोकसंख्येचा प्रश्न? याचा संबंध संस्कृतीशी आहे.
एकदा अमेरिका दौरा आटोपून परतताना विमानतळावर मी एक मोठी बॅग केबिन बॅग म्हणून न ठेवता लगेजमध्ये पाठवली. नंतर तेवढ्याच आकाराची बॅग एक व्यक्ती केबिनमध्ये घेऊन जाताना दिसली. मी अतिशय संकोचाने त्या काउंटरवरील महिला कर्मचाऱ्याला विचारले की, मला लगेजमध्ये पाठवलेली बॅग परत मागवून केबिनमध्ये नेता येईल का? त्यावर त्या महिलेने अत्यंत अदबीने मला ‘येस, शुअर. प्लीज वेट फॉर फाइव्ह मिनिट्स’ असे सांगितले. याही वेळी मला असे काही शक्य होईल याची अजिबात अपेक्षा नव्हती. पण मला पुन्हा सुखद आश्चर्याचा धक्का बसला. बरोबर पाचच मिनिटांनी त्या बाईंनी मला बोलावले आणि माझे काम करून काही पैसे मला परत केले आणि वरून ‘थँक्यू’ ही म्हटले. असे आपल्याकडे सरसकट होऊ शकते काय?
एकदा अमेरिकन सरकारतर्फे आयोजित दौऱ्यात आम्हाला एका संध्याकाळी वॉशिंग्टनमध्ये जपानी वाद्यवृंदाच्या शास्त्रीय संगीताच्या कार्यक्रमासाठी निमंत्रण आले होते. मी आणि पाकिस्तानच्या ‘द डॉन’ दैनिकाचा एक पत्रकार थोडे उशिरा पोहोचलो. आतून वादनाचा आवाज येत होता. आमच्यासोबत एक वृद्ध अमेरिकन जोडपेही उशिरा आले होते. दरवाजाच्या थोड्या अंतरावर एक तरुण आणि एक तरुणी बसले होते. ते वृद्ध जोडपे बाहेरच थबकले. आम्ही दोघे दरवाजा उघडून आत शिरणार एवढ्यात बाजूला बसलेला तरुण लगबगीने आमच्याकडे आला आणि अतिशय अदबीने म्हणाला, ‘जेंटलमेन, प्लीज वेट टील द आर्टिस्ट्स कम्प्लीट द फर्स्ट पिस. यू मे एंटर द ऑडिटोरीयम आफ्टर दॅट.’ आम्ही थोडे वरमलो आणि थांबलो. तेव्हा आम्हाला कळले की, ते वृद्ध जोडपे का थांबले होते. त्यांनी आमच्याकडे पाहून स्मित केले.
आपल्याकडे एक तर कार्यक्रम क्वचितच वेळेवर सुरू होतो. अनेक प्रेक्षक उशिरा येतात. व्हीआयपी तर विचारूच नका. ते उशीरा तर येतातच पण लवकर निघूनही जातात. अनेकदा कार्यक्रम थांबवून त्याचे स्वागत, निरोप अशी सरबराई सुरू असते. या साऱ्या व्यत्ययाबद्दल आपण अत्यंत निर्लज्ज असतो.
२०१४ साली जर्मन एकीकरणाच्या रौप्य महोत्सवाच्या वृत्तांकनासाठी गेलो असता बर्लिनमधील एका रस्त्यावर पादचाऱ्यांसाठी लागलेला लाल सिग्नल माझ्या दृष्टिदोषामुळे न दिसल्याने मी झेब्रा क्रॉसिंगवर उतरलो. एका बाजूने हिरवा सिग्नल मिळालेली एक कार येऊन माझ्याजवळ थबकली. चालक एक महिला होती. माझा जाण्याचा सिग्नल नसूनही तिने मला ‘जाऊ शकता’ असा इशारा केला. माझ्या सहकाऱ्यांनी मला मागे खेचले व आपला सिग्नल अजून झालेला नाही असे माझ्या ध्यानात आणून दिले. मला थोडे वरमायला झाले. त्या महिलेने स्मित करून आपली गाडी पुढे नेली.
आणखी एक बोलका अनुभव
मी आणि माझा पाकिस्तानी पत्रकार मित्र वॉशिंग्टनमध्ये एक भारतीय उपाहारगृह शोधत होतो. तेवढ्यात आम्हाला समोरून एका अमेरिकन महिलेसोबत येणारा भारतीय माणूस दिसला. आम्ही त्याला पत्ता विचारला तेव्हा त्या महिलेने आम्हाला म्हटले, ‘कम, आय विल शो यू’. ते उपाहारगृह तेथून लांब होते आणि त्यासाठी त्यांना वाट वाकडी करावी लागली. तरीही तिने आम्हाला तिथपर्यंत नेऊन पोहोचवले. या दरम्यान तिचा भारतीय मित्र मात्र सतत कुरकुर करत होता. त्याला तिचे हे वागणे अजिबात आवडले नव्हते.
एकदा बलटीमोर शहरातील एका मोठ्या मत्स्यालयात गेलो असता एक सफाई कर्मचारी त्याची ढकलगाडी घेऊन जात होता. त्याच्या पाठोपाठ एक उच्चभ्रू वाटणारी महिला झपझप पावले टाकीत येत होती. त्या सफाई कर्मचाऱ्याजवळ येताच ती त्याच्या गळ्यात हात घालून गप्पा मारत त्याच्यासोबत चालू लागली. मी माझ्यासोबतच्या अमेरिकेतील नातेवाईकाला कुतूहलाने विचारले तेव्हा त्याने सांगितले की, त्या बाई त्या मत्स्यालयाच्या संचालिका आहेत. ते ऐकून मी नि;शब्द झालो. ‘श्रमप्रतिष्ठा’ म्हणजे काय याचे मी प्रत्यक्ष दर्शन घेतले.
तिथे कुठल्याही संस्थेत शिरताना आतून बाहेर येणारी व्यक्ती मागून येणाऱ्या व्यक्तीसाठी दरवाजा धरून उभी राहते आणि येणाऱ्या व्यक्तीकडे पाहून स्मितहास्य करते. सर्व वाहने शाळा जवळ येताच वेग कमी करतात. कुत्रे फिरायला नेताना हातात पिशवी घेऊन जाणे आणि आपल्या कुत्र्याने सार्वजनिक ठिकाणी शौच केल्यास ते ठिकाण स्वच्छ करण्याच्या सार्वजनिक शुचितेची काळजी घेणे, हे तिथे आवर्जून केले जाते. यातून पाश्चिमात्य देशांतील प्रगल्भ समाजवर्तनाचे दर्शन होते.
पाश्चिमात्य देशांमध्ये घरांना कंपाऊंडची भिंत अभावानेच दिसते. तुम्ही राष्ट्राध्यक्षांच्या घराच्या कंपाऊंडजवळ उभे राहून गप्पा मारू शकता व फोटोही काढू शकता. त्यांच्या संसदेच्या इमारतीतही अतिशय सहज जाऊ शकता. टपालाने आलेली वस्तू घरी कोणी नसल्यास बाहेर ठेवून दिली जाते आणि तिला इतर कोणीही हात लावत नाही. घर सोडताना विकण्यायोग्य जुन्या वस्तू घराबाहेर ठेवून निर्धास्त जाता येते. त्या घेऊन जाणारे लोक तुम्हाला अपेक्षित किंमत तुमच्यापर्यंत पोहोचवतात. तुम्ही विकत घेतलेली वस्तू आवडली नाही, तर काही दिवस वापरली असेल, तरीही ती परत करून पूर्ण रक्कम परत मिळवू शकता.
मुळात संस्कृती म्हणजे काय याबद्दल स्पष्टता असली पाहिजे. परंपरा म्हणजे संस्कृती असा एक समज आपल्याकडे सर्वसाधारणपणे आढळतो. म्हणजे, सणासुदीला देवाची सांगोपांग पूजा करणे, ज्येष्ठांना नमस्कार करणे, पूर्वजांचे स्मरण करणे वगैरे गोष्टींना आपल्याकडे संस्कृती मानले जाते. संस्कृती म्हणजे समाज म्हणून आपण एकत्रितपणे आणि त्याचे वेगवेगळे घटक म्हणून परस्परांशी कसे वागतो यची गोळाबेरीज असते. त्यात निश्चितपणे जमेच्या बाजू असतात, तशा उणिवाही असतात. परंतु, उणिवा वजा जाता काय शिल्लक राहते यावर कोणत्याही समाजाची सांस्कृतिक पातळी ठरत असते.
भ्रष्टाचार हा मानवी दोष आहे. तो सर्वत्र आढळतो, अगदी पाश्चिमात्य आणि प्रगत देशांमध्येही. पण तेथील भ्रष्टाचार सर्वसामान्य माणसाला त्याच्या दैनंदिन जीवनात छळत नाही. कोणतेही काम करण्यासाठी तिथे लाच द्यावी लागत नाही किंवा कोणाचीही जी हुजुरी करावी लागत नाही. एकूणच संस्कृती म्हणजे कुठल्याही व्यक्तीचा समाजातील व समाजाशी सभ्य व्यवहार तसेच समाजाचाही सर्व सभासद व्यक्तींशी सभ्य व्यवहार. मग एखादी व्यक्ती वैयक्तिक जीवनात काय करते याचाशी इतर कोणालाही काहीही घेणे-देणे नसावे. व्यक्तिवाद ही यादृष्टीने पाहण्याची संकल्पना आहे. असा व्यक्तिवाद कुठल्याही प्रकारे सामाजिक स्वास्थ्य बिघडवणारा नसतो. पाश्चिमात्य समाजांनी हे तत्त्व चांगल्या प्रकारे आत्मसात केलेले दिसते.
सभ्य संस्कृतीचे समाज व व्यक्ती यांच्याव्यतिरिक्त आणखी एक परिमाण आहे. ते म्हणजे कुटुंब. आपण भारतीय असे मानतो की, कुटुंबव्यवस्था आज कुठे शिल्लक असेल तर ती भारतातच आहे. या समजुतीला आधार काय? लहानांनी मोठ्यांचा (मग मोठ्यांचे कितीही चुकत असो) आदर राखणे, त्यांनी सांगितले ते शिरसावंद्य मानणे किंवा चार जणांनी एकत्र राहणे म्हणजे कुटुंब? पत्नीने पतीशी कुठल्याही परिस्थितीत जुळवून घेणे (मुलांच्या भविष्यासाठी, वगैरे) यात वैवाहिक जीवनाचे सार्थक मानले की झाले? त्यापेक्षा एकमेकांपासून घटस्फोट घेऊन शांतपणे आणि समाधानाने राहणे हे जास्त सुसंस्कृतपणाचे नाही?
प्रगत देशांमध्ये कुटुंबव्यवस्था कोलमडली आहे वगैरे गप्पा आपण नेहमीच करत व ऐकत असतो. २० वर्षांपूर्वी मुळच्या अमेरिकन पण अनेक दशकांपासून महाराष्ट्रात स्थायिक होऊन शिक्षणाच्या क्षेत्रात भरीव कामगिरी केलेल्या मॅक्सीन बर्नश्टाईन या सेवाव्रतीची मुलाखत घेण्याचा योग आला होता. पाश्चात्य कुटुंबव्यवस्थेबद्दलच्या भारतात प्रचलित समजाबद्दल विचारले असता त्या म्हणाल्या होत्या की, हा समज पूर्णपणे चुकीचा असून तेथेही भारताप्रमाणे चांगली आणि वाईट दोन्ही प्रकारची कुटुंबं आढळतात. त्यानी अतिशय तरुण वयात भारतात काम करण्याचे ठरविले तेव्हा त्यांच्या पालकांनी संमती दिली. त्यानंतर त्यांच्या वृद्धापकाळी त्यांची पूर्ण काळजी मॅक्सिनची धाकटी बहीण व तिच्या नवऱ्याने घेतल्याचे त्यांनी सांगितले होते. उच्च कुटुंब मुल्याअभावी यातील काहीच शक्य झाले नसते.
आपण जगाचा आध्यात्मिक उद्धार करण्यासाठी ईश्वरनियुक्त लोक आहोत असा अहं अनाठायी आत्मप्रौढीतून येतो. पाश्चात्य जगाने वैज्ञानिक प्रगती केली पण त्यातून मानवजातीला केवळ भौतिक सुख मिळाले आणि त्याचे मानसिक सुख हिरावून घेतले असा विचार अत्यंत आत्मविश्वासाने आपण मांडतो. हे काहीसे खरे असेलही परंतु ते एखाद्या गणिती सिद्धांतासारखे आपण मांडत असतो. असे असते तर ते देश साहित्य, कला, विज्ञान व तंत्रज्ञान आणि तत्त्वज्ञान या सर्वच क्षेत्रांत सतत मुसंडी मारताना दिसतात ते गमावत्या मानसिक स्वास्थ्यचे निदर्शक मानायचे काय? आपला सांस्कृतिक गंड किती पोकळ आहे याचा साधा पुरावा म्हणजे पाश्चात्य जगात स्थायिक झालेले कोट्यवधी भारतीय. ते सर्व तिथे आत्मिक सुख घालवून बसायला गेले आहेत असे आपण मानायचे काय?
मुळात वैज्ञानिक प्रगती आणि संस्कृती यातील संबंध वस्तुनिष्ठपणे लक्षात घेतला तर असे दिसते की, वैज्ञानिक प्रगतीने अनेक बाबतीत मानवी सांस्कृती समृद्धही केली आहे. विज्ञानाची प्रगती झाली तसतसा वैज्ञानिक दृष्टिकोनही वाढला. समानता, माणुसकी आणि मानवी हक्क याबाबत मानवी संस्कृतीच्या आपल्या आजच्या प्रगल्भ जाणीवा या वैज्ञानिक प्रगतीतूनच आलेल्या आहेत हेही तितकेच खरे आहे. धर्मनिरपेक्ष राज्यव्यवस्था आणि अल्पसंख्याकांना बरोबरीची वागणूक ही अत्युच्च सांस्कृतिक मूल्येही वैज्ञानिक प्रगतीसोबत आणि त्यामुळे झालेल्या वैचारिक अभिसरणातूनच पुढे आलेली आहेत. गेल्या काही वर्षात या मूल्यांची आपल्या देशात झालेली चिंताजनक पायमल्ली आपल्या उन्नत नव्हे अवनत सांस्कृतिक पातळीची निदर्शक आहे.
मानवी संस्कृतीला अधिक व्यापक अणि विकसनशील करण्यात विज्ञानाचा मोठा वाटा आहे हे मान्य केले पाहिजे. वैज्ञानिक दृष्टीकोनातून येणारा विवेकवाद अगदी सहजपणे आपल्याला आपल्या संस्कृतीतील उणिवा दाखवतो आणी त्या मान्य करून त्यात सुधारणा करण्यास प्रोत्साहित करतो. जर्मनीतील ‘होलोकॉस्ट संग्रहालय’ अणि अमेरिकेतील गुलामगिरीच्या अमानवीय प्रथेची आठवण करून देणारे वॉशिंग्टनपासून जवळच असलेले संग्रहालय हे अशा विवेकवादाचे द्योतक आहेत. असे एखादे संग्रहालय भारतातील जातिप्रथेच्या संबंधाने निर्माण करण्याचे धाडस आहे का आपल्यात? ते तर दूरच, पण सध्याचे केंद्र सरकार शालेय अभ्यासक्रमातून त्याबद्दलचे उल्लेखही गाळण्याचा उद्योग करीत आहे. शिवाय, आपण प्रगत जगाने त्याग केलेल्या फॅसिझमसारख्या अत्यंत भयावह विस्तवाशीही खेळतो आहे.
मग काय आपल्या संस्कृतीमध्ये काहीच श्रेष्ठ नाही? निश्चित आहे. आणि ते म्हणजे इतर सांस्कृतिक प्रवाहांना आपल्या कवेत घेऊन पुढे जाण्याची आपली सहज प्रवृत्ती. हे खरे तर आपल्या संस्कृतीचे सर्वश्रेष्ठ बलस्थान आहे. कितीतरी परकीय संस्कृतींना अपण आपली स्वतःची सांस्कृतिक ओळख न गमावता आपल्यात सामावून घेतले. अणि केवळ सामावूनच नाही घेतले तर त्या सर्व संस्कृतीसोबतच्या मिलाफातून एक सर्वसमावेशक अशी सामायिक भारतीय संस्कृतीही आपण निर्माण केली. हे सगळे आपल्याकडे त्या काळात घडत होते जेव्हा आजचे प्रगत समाज एकमेकांशी सामाजिक, राजकीय व धार्मिक रस्सीखेच करीत होते.
पण आजचे चित्र काय आहे? आज पाश्चात्त्य जग सर्वसमावेशकतेकडे जात आहे आणि आपल्या त्या श्रेष्ठ सांस्कृतिक परंपरेला आपण स्वतःच तिलांजली द्यायला निघालो आहोत. आज भारतीय वंशाचे लोक इंग्लंड, अमेरिका, कॅनडा आदी देशांमध्ये वरिष्ठ पदांवर, अगदी मंत्रिपदावरही विराजमान झालेले दिसतात आणि आपण मात्र एकपदरी हिंदुत्वाच्या दिशेने जात आहोत. अणि असे करीत असताना मात्र सतत ‘वसुधैव कुटुंबकम’, ‘एकं सत विप्रा बहुधा वदन्ती’ आणि ‘सर्वे भवन्तु सुखिनः सर्वे सन्तु निरामयाः’ याचा जप करीत आपली संस्कृती ही कशी जात्याच जास्त प्रगल्भ असून आपल्याकडे विज्ञान व तंत्रज्ञानातून निर्माण झालेले प्रश्न सोडविण्याची आध्यात्मिक गुरुकिल्ली आहे असे आपण सांगत असतो.
या जातकुळीतील लोक मोठ्या संख्येने पाश्चिमात्य देशात स्थायिक झालेले असतात व तेथील समाजामध्ये मिसळून तेथील राष्ट्रीय मुख्यधारेचा भाग होण्याऐवजी तेथून भारताला हिंदूराष्ट्र बनवण्याच्या प्रकल्पामध्ये हिरिरीने भाग घेत असतात. शिवाय, आईवडिलांना गरज पडेल तेव्हा बोलावून घेऊन एक सपोर्ट सिस्टीम म्हणून वापरून घेतात. काम झाले की आईवडील पुन्हा भारतात परत येऊन वृद्धापकाळात एकाकी जीवन जगतात. त्यामुळे कौटुंबिक मूल्ये वगैरे कशी भारतातच शिल्लक आहेत असा दावा करणे म्हणजे केवळ दांभिकपणा. शेकडो भारतीय तरुण पाश्चात्य आणि इतर प्रगत देशांमध्ये तेथील गुणात्मकदृष्ट्या अनेक पटींनी सरस असलेल्या ऐहिक जीवनाच्या आकर्षणापोटी जातात. तेथील ऐहिक जीवनातील फोलपणा लक्षात आल्यावर खरे आत्मिक सुख आपल्या देशातच आहे, अशी उपरती होऊन परत आलेला एकही भारतीय मी तरी पाहिलेला नाही. त्यामुळे ‘सारा विश्व भारत की ओर बडी आशा खे साथ देख रहा हैं’, वगैरे गोष्टी म्हणजे केवळ भंपकपणा आहे. हे ओघानेच आले की, भंपकपणा आणि संस्कृती या परस्परविरोधी गोष्टी आहेत. हे जेवढ्या लवकर आपल्या लक्षात येईल तेवढ्या त्वरेने आपली सांस्कृतिक उन्नती होईल.
तळटीप: दरम्यान, दिवंगत टेबल टेनिसपटू विश्वच्या बाबतीत पुढे आलेली माहिती ही की, भारतीय क्रीडा प्राधिकरणाने त्याचा विमाच उतरविला नव्हता. आपल्याकडे नव्याने पेरलेल्या ‘खेलो इंडिया’ संस्कृतीबीजाला फुटलेला हा एक अंकुर.
vivekd64@gmail.com
‘द इंडियन एक्स्प्रेस’मध्ये एक वृत्त (२ जून) प्रकाशित झाले होते. त्यात काही दिवसांपूर्वी टेनिस स्पर्धेत भाग घेण्यासाठी जाताना अपघाती मृत्यू झालेल्या १८ वर्षीय विश्व दीनदयालम या होतकरू क्रीडापटूच्या वडिलांची कैफियत मांडण्यात आली होती. त्यांचे म्हणणे होते की, भारतीय क्रीडा प्राधिकरण या केंद्र सरकारच्या अखत्यारीतील संस्थेने विश्वच्या आयुर्विम्यासंदर्भात तीन आठवड्यांपूर्वी पाठवलेल्या पत्राला साधे उत्तरही दिले नाही.
हे वाचून मला २००९ मधील माझ्या एका पत्रव्यवहाराची आठवण झाली. तेव्हा मी ‘द इंडियन एक्स्प्रेस’चा पत्रकार म्हणून कृषीविषयक वृत्तांकनासाठी अमेरिकेला गेलो होतो. माझ्या तेथील वास्तव्यादरम्यान अमेरिकन खुली टेनिस स्पर्धा होऊ घातली होती. या स्पर्धेच्या अंतिम सामन्याच्या दिवशी मी अमेरिकेत असणार होतो आणि तो दिवस मोकळाही होता. मी ‘अमेरिकन लॉन टेनिस संघटने’ला एक ईमेल पाठवला. त्यात मी आयोजकांना विनंती केली की, मी अंतिम सामन्याच्या दिवशी अमेरिकेत राहणार असून संधी मिळाल्यास मला माझ्या वृत्तपत्रासाठी त्या सामन्याचे वार्तांकन करणे आवडेल. मी क्रीडा वार्ताहर कधीच नव्हतो पण टेनिस अतिशय आवडता खेळ असल्याने काही जमले तर उत्तम, अशा अपेक्षेने मी हा आगाऊपणा केला होता. याला ‘अमेरिकन लॉन टेनिस संघटने’चे उत्तर येईल, अशी अजिबात अपेक्षा नव्हती. उलट येणार नाहीच अशीच खात्री वाटत होती.
परंतु, तिसऱ्या दिवशीच मला त्यांचे उत्तर आले. त्यात सर्वप्रथम त्यांनी माझे आभार मानले व अत्यंत नम्रपणे नमूद केले की, पत्रकारांसाठीच्या सर्व जागा पूर्णपणे राखीव असून मला तेथे जागा उपलब्ध करून देणे शक्य नाही. याबद्दल त्यांना खेद व्यक्त केला होता आणि तरीदेखील शेवटच्या क्षणी एखादी जागा उपलब्ध झालीच तर आम्ही तुम्हाला कळवू, असेही त्यात म्हटले होते.
त्यांचे उत्तर पाहून मी आश्चर्यचकित झालो. मी खरोखरीच पत्रकार आहे का, याबाबत कुठलीही चौकशी न करता माझ्यासारख्या आंगतुकास ते प्रतिसाद देतील अशी मला मुळीच अपेक्षा नव्हती. अशा प्रतिष्ठेच्या क्रीडास्पर्धेसाठी खूप आधीपासूनच पत्रकारांची नोंदणी पूर्ण केलेली असते, हे माहीत असूनही मी सहजच हा प्रयत्न केला होता. संस्था शासकीय असो अथवा खासगी, जीवनमरणाचा प्रश्नही आपल्याच गतीने हाताळणाऱ्या आपल्याकडील यंत्रणा आणि दुसरीकडे कोण्या एका परक्या देशातील व्यक्तीच्या आगंतुक विनंतीला देखील सन्मानपूर्वक वागवणारी संस्कृती. आपण खरेच सुसंस्कृत आहोत का, असा प्रश्न आपण स्वतःला विचारला पाहिजे.
माझ्या त्यानंतरच्या अमेरिका दौऱ्यातही मला असे आश्चर्यजनक अनुभव आले. तेथील सार्वजनिक ठिकाणची स्वच्छता ही तर सर्वांना ठाऊक असलेली बाब आहे. यावर बरेच अभिमानी, किंबहुना दुरभिमानी भारतीय दोन कारणे देतात. एक, तिथे कायदेच इतके कडक आहेत की, लोक ते मोडायला धजावत नाहीत आणि दोन, आपली लोकसंख्याच इतकी आहे की आपल्यासाठी ते शक्यच नाही. आपल्याकडे भ्रष्टाचाराविरुद्धचे कायदे कडक नाहीत? मग का आपण जगातील सर्वाधिक भ्रष्ट देशांमध्ये गणले जातो? आणि भ्रष्टाचाराचा लोकसंख्येशी काय संबंध? स्वच्छतेचेही तेच. कोणत्याही एटीएममध्ये जमिनीवर पावत्या पडलेल्या असतात. त्या बाजूच्या केराच्या बादलीत टाकण्याचे कष्टही आपण घेत नाही. इथे कुठे येतो लोकसंख्येचा प्रश्न? याचा संबंध संस्कृतीशी आहे.
एकदा अमेरिका दौरा आटोपून परतताना विमानतळावर मी एक मोठी बॅग केबिन बॅग म्हणून न ठेवता लगेजमध्ये पाठवली. नंतर तेवढ्याच आकाराची बॅग एक व्यक्ती केबिनमध्ये घेऊन जाताना दिसली. मी अतिशय संकोचाने त्या काउंटरवरील महिला कर्मचाऱ्याला विचारले की, मला लगेजमध्ये पाठवलेली बॅग परत मागवून केबिनमध्ये नेता येईल का? त्यावर त्या महिलेने अत्यंत अदबीने मला ‘येस, शुअर. प्लीज वेट फॉर फाइव्ह मिनिट्स’ असे सांगितले. याही वेळी मला असे काही शक्य होईल याची अजिबात अपेक्षा नव्हती. पण मला पुन्हा सुखद आश्चर्याचा धक्का बसला. बरोबर पाचच मिनिटांनी त्या बाईंनी मला बोलावले आणि माझे काम करून काही पैसे मला परत केले आणि वरून ‘थँक्यू’ ही म्हटले. असे आपल्याकडे सरसकट होऊ शकते काय?
एकदा अमेरिकन सरकारतर्फे आयोजित दौऱ्यात आम्हाला एका संध्याकाळी वॉशिंग्टनमध्ये जपानी वाद्यवृंदाच्या शास्त्रीय संगीताच्या कार्यक्रमासाठी निमंत्रण आले होते. मी आणि पाकिस्तानच्या ‘द डॉन’ दैनिकाचा एक पत्रकार थोडे उशिरा पोहोचलो. आतून वादनाचा आवाज येत होता. आमच्यासोबत एक वृद्ध अमेरिकन जोडपेही उशिरा आले होते. दरवाजाच्या थोड्या अंतरावर एक तरुण आणि एक तरुणी बसले होते. ते वृद्ध जोडपे बाहेरच थबकले. आम्ही दोघे दरवाजा उघडून आत शिरणार एवढ्यात बाजूला बसलेला तरुण लगबगीने आमच्याकडे आला आणि अतिशय अदबीने म्हणाला, ‘जेंटलमेन, प्लीज वेट टील द आर्टिस्ट्स कम्प्लीट द फर्स्ट पिस. यू मे एंटर द ऑडिटोरीयम आफ्टर दॅट.’ आम्ही थोडे वरमलो आणि थांबलो. तेव्हा आम्हाला कळले की, ते वृद्ध जोडपे का थांबले होते. त्यांनी आमच्याकडे पाहून स्मित केले.
आपल्याकडे एक तर कार्यक्रम क्वचितच वेळेवर सुरू होतो. अनेक प्रेक्षक उशिरा येतात. व्हीआयपी तर विचारूच नका. ते उशीरा तर येतातच पण लवकर निघूनही जातात. अनेकदा कार्यक्रम थांबवून त्याचे स्वागत, निरोप अशी सरबराई सुरू असते. या साऱ्या व्यत्ययाबद्दल आपण अत्यंत निर्लज्ज असतो.
२०१४ साली जर्मन एकीकरणाच्या रौप्य महोत्सवाच्या वृत्तांकनासाठी गेलो असता बर्लिनमधील एका रस्त्यावर पादचाऱ्यांसाठी लागलेला लाल सिग्नल माझ्या दृष्टिदोषामुळे न दिसल्याने मी झेब्रा क्रॉसिंगवर उतरलो. एका बाजूने हिरवा सिग्नल मिळालेली एक कार येऊन माझ्याजवळ थबकली. चालक एक महिला होती. माझा जाण्याचा सिग्नल नसूनही तिने मला ‘जाऊ शकता’ असा इशारा केला. माझ्या सहकाऱ्यांनी मला मागे खेचले व आपला सिग्नल अजून झालेला नाही असे माझ्या ध्यानात आणून दिले. मला थोडे वरमायला झाले. त्या महिलेने स्मित करून आपली गाडी पुढे नेली.
आणखी एक बोलका अनुभव
मी आणि माझा पाकिस्तानी पत्रकार मित्र वॉशिंग्टनमध्ये एक भारतीय उपाहारगृह शोधत होतो. तेवढ्यात आम्हाला समोरून एका अमेरिकन महिलेसोबत येणारा भारतीय माणूस दिसला. आम्ही त्याला पत्ता विचारला तेव्हा त्या महिलेने आम्हाला म्हटले, ‘कम, आय विल शो यू’. ते उपाहारगृह तेथून लांब होते आणि त्यासाठी त्यांना वाट वाकडी करावी लागली. तरीही तिने आम्हाला तिथपर्यंत नेऊन पोहोचवले. या दरम्यान तिचा भारतीय मित्र मात्र सतत कुरकुर करत होता. त्याला तिचे हे वागणे अजिबात आवडले नव्हते.
एकदा बलटीमोर शहरातील एका मोठ्या मत्स्यालयात गेलो असता एक सफाई कर्मचारी त्याची ढकलगाडी घेऊन जात होता. त्याच्या पाठोपाठ एक उच्चभ्रू वाटणारी महिला झपझप पावले टाकीत येत होती. त्या सफाई कर्मचाऱ्याजवळ येताच ती त्याच्या गळ्यात हात घालून गप्पा मारत त्याच्यासोबत चालू लागली. मी माझ्यासोबतच्या अमेरिकेतील नातेवाईकाला कुतूहलाने विचारले तेव्हा त्याने सांगितले की, त्या बाई त्या मत्स्यालयाच्या संचालिका आहेत. ते ऐकून मी नि;शब्द झालो. ‘श्रमप्रतिष्ठा’ म्हणजे काय याचे मी प्रत्यक्ष दर्शन घेतले.
तिथे कुठल्याही संस्थेत शिरताना आतून बाहेर येणारी व्यक्ती मागून येणाऱ्या व्यक्तीसाठी दरवाजा धरून उभी राहते आणि येणाऱ्या व्यक्तीकडे पाहून स्मितहास्य करते. सर्व वाहने शाळा जवळ येताच वेग कमी करतात. कुत्रे फिरायला नेताना हातात पिशवी घेऊन जाणे आणि आपल्या कुत्र्याने सार्वजनिक ठिकाणी शौच केल्यास ते ठिकाण स्वच्छ करण्याच्या सार्वजनिक शुचितेची काळजी घेणे, हे तिथे आवर्जून केले जाते. यातून पाश्चिमात्य देशांतील प्रगल्भ समाजवर्तनाचे दर्शन होते.
पाश्चिमात्य देशांमध्ये घरांना कंपाऊंडची भिंत अभावानेच दिसते. तुम्ही राष्ट्राध्यक्षांच्या घराच्या कंपाऊंडजवळ उभे राहून गप्पा मारू शकता व फोटोही काढू शकता. त्यांच्या संसदेच्या इमारतीतही अतिशय सहज जाऊ शकता. टपालाने आलेली वस्तू घरी कोणी नसल्यास बाहेर ठेवून दिली जाते आणि तिला इतर कोणीही हात लावत नाही. घर सोडताना विकण्यायोग्य जुन्या वस्तू घराबाहेर ठेवून निर्धास्त जाता येते. त्या घेऊन जाणारे लोक तुम्हाला अपेक्षित किंमत तुमच्यापर्यंत पोहोचवतात. तुम्ही विकत घेतलेली वस्तू आवडली नाही, तर काही दिवस वापरली असेल, तरीही ती परत करून पूर्ण रक्कम परत मिळवू शकता.
मुळात संस्कृती म्हणजे काय याबद्दल स्पष्टता असली पाहिजे. परंपरा म्हणजे संस्कृती असा एक समज आपल्याकडे सर्वसाधारणपणे आढळतो. म्हणजे, सणासुदीला देवाची सांगोपांग पूजा करणे, ज्येष्ठांना नमस्कार करणे, पूर्वजांचे स्मरण करणे वगैरे गोष्टींना आपल्याकडे संस्कृती मानले जाते. संस्कृती म्हणजे समाज म्हणून आपण एकत्रितपणे आणि त्याचे वेगवेगळे घटक म्हणून परस्परांशी कसे वागतो यची गोळाबेरीज असते. त्यात निश्चितपणे जमेच्या बाजू असतात, तशा उणिवाही असतात. परंतु, उणिवा वजा जाता काय शिल्लक राहते यावर कोणत्याही समाजाची सांस्कृतिक पातळी ठरत असते.
भ्रष्टाचार हा मानवी दोष आहे. तो सर्वत्र आढळतो, अगदी पाश्चिमात्य आणि प्रगत देशांमध्येही. पण तेथील भ्रष्टाचार सर्वसामान्य माणसाला त्याच्या दैनंदिन जीवनात छळत नाही. कोणतेही काम करण्यासाठी तिथे लाच द्यावी लागत नाही किंवा कोणाचीही जी हुजुरी करावी लागत नाही. एकूणच संस्कृती म्हणजे कुठल्याही व्यक्तीचा समाजातील व समाजाशी सभ्य व्यवहार तसेच समाजाचाही सर्व सभासद व्यक्तींशी सभ्य व्यवहार. मग एखादी व्यक्ती वैयक्तिक जीवनात काय करते याचाशी इतर कोणालाही काहीही घेणे-देणे नसावे. व्यक्तिवाद ही यादृष्टीने पाहण्याची संकल्पना आहे. असा व्यक्तिवाद कुठल्याही प्रकारे सामाजिक स्वास्थ्य बिघडवणारा नसतो. पाश्चिमात्य समाजांनी हे तत्त्व चांगल्या प्रकारे आत्मसात केलेले दिसते.
सभ्य संस्कृतीचे समाज व व्यक्ती यांच्याव्यतिरिक्त आणखी एक परिमाण आहे. ते म्हणजे कुटुंब. आपण भारतीय असे मानतो की, कुटुंबव्यवस्था आज कुठे शिल्लक असेल तर ती भारतातच आहे. या समजुतीला आधार काय? लहानांनी मोठ्यांचा (मग मोठ्यांचे कितीही चुकत असो) आदर राखणे, त्यांनी सांगितले ते शिरसावंद्य मानणे किंवा चार जणांनी एकत्र राहणे म्हणजे कुटुंब? पत्नीने पतीशी कुठल्याही परिस्थितीत जुळवून घेणे (मुलांच्या भविष्यासाठी, वगैरे) यात वैवाहिक जीवनाचे सार्थक मानले की झाले? त्यापेक्षा एकमेकांपासून घटस्फोट घेऊन शांतपणे आणि समाधानाने राहणे हे जास्त सुसंस्कृतपणाचे नाही?
प्रगत देशांमध्ये कुटुंबव्यवस्था कोलमडली आहे वगैरे गप्पा आपण नेहमीच करत व ऐकत असतो. २० वर्षांपूर्वी मुळच्या अमेरिकन पण अनेक दशकांपासून महाराष्ट्रात स्थायिक होऊन शिक्षणाच्या क्षेत्रात भरीव कामगिरी केलेल्या मॅक्सीन बर्नश्टाईन या सेवाव्रतीची मुलाखत घेण्याचा योग आला होता. पाश्चात्य कुटुंबव्यवस्थेबद्दलच्या भारतात प्रचलित समजाबद्दल विचारले असता त्या म्हणाल्या होत्या की, हा समज पूर्णपणे चुकीचा असून तेथेही भारताप्रमाणे चांगली आणि वाईट दोन्ही प्रकारची कुटुंबं आढळतात. त्यानी अतिशय तरुण वयात भारतात काम करण्याचे ठरविले तेव्हा त्यांच्या पालकांनी संमती दिली. त्यानंतर त्यांच्या वृद्धापकाळी त्यांची पूर्ण काळजी मॅक्सिनची धाकटी बहीण व तिच्या नवऱ्याने घेतल्याचे त्यांनी सांगितले होते. उच्च कुटुंब मुल्याअभावी यातील काहीच शक्य झाले नसते.
आपण जगाचा आध्यात्मिक उद्धार करण्यासाठी ईश्वरनियुक्त लोक आहोत असा अहं अनाठायी आत्मप्रौढीतून येतो. पाश्चात्य जगाने वैज्ञानिक प्रगती केली पण त्यातून मानवजातीला केवळ भौतिक सुख मिळाले आणि त्याचे मानसिक सुख हिरावून घेतले असा विचार अत्यंत आत्मविश्वासाने आपण मांडतो. हे काहीसे खरे असेलही परंतु ते एखाद्या गणिती सिद्धांतासारखे आपण मांडत असतो. असे असते तर ते देश साहित्य, कला, विज्ञान व तंत्रज्ञान आणि तत्त्वज्ञान या सर्वच क्षेत्रांत सतत मुसंडी मारताना दिसतात ते गमावत्या मानसिक स्वास्थ्यचे निदर्शक मानायचे काय? आपला सांस्कृतिक गंड किती पोकळ आहे याचा साधा पुरावा म्हणजे पाश्चात्य जगात स्थायिक झालेले कोट्यवधी भारतीय. ते सर्व तिथे आत्मिक सुख घालवून बसायला गेले आहेत असे आपण मानायचे काय?
मुळात वैज्ञानिक प्रगती आणि संस्कृती यातील संबंध वस्तुनिष्ठपणे लक्षात घेतला तर असे दिसते की, वैज्ञानिक प्रगतीने अनेक बाबतीत मानवी सांस्कृती समृद्धही केली आहे. विज्ञानाची प्रगती झाली तसतसा वैज्ञानिक दृष्टिकोनही वाढला. समानता, माणुसकी आणि मानवी हक्क याबाबत मानवी संस्कृतीच्या आपल्या आजच्या प्रगल्भ जाणीवा या वैज्ञानिक प्रगतीतूनच आलेल्या आहेत हेही तितकेच खरे आहे. धर्मनिरपेक्ष राज्यव्यवस्था आणि अल्पसंख्याकांना बरोबरीची वागणूक ही अत्युच्च सांस्कृतिक मूल्येही वैज्ञानिक प्रगतीसोबत आणि त्यामुळे झालेल्या वैचारिक अभिसरणातूनच पुढे आलेली आहेत. गेल्या काही वर्षात या मूल्यांची आपल्या देशात झालेली चिंताजनक पायमल्ली आपल्या उन्नत नव्हे अवनत सांस्कृतिक पातळीची निदर्शक आहे.
मानवी संस्कृतीला अधिक व्यापक अणि विकसनशील करण्यात विज्ञानाचा मोठा वाटा आहे हे मान्य केले पाहिजे. वैज्ञानिक दृष्टीकोनातून येणारा विवेकवाद अगदी सहजपणे आपल्याला आपल्या संस्कृतीतील उणिवा दाखवतो आणी त्या मान्य करून त्यात सुधारणा करण्यास प्रोत्साहित करतो. जर्मनीतील ‘होलोकॉस्ट संग्रहालय’ अणि अमेरिकेतील गुलामगिरीच्या अमानवीय प्रथेची आठवण करून देणारे वॉशिंग्टनपासून जवळच असलेले संग्रहालय हे अशा विवेकवादाचे द्योतक आहेत. असे एखादे संग्रहालय भारतातील जातिप्रथेच्या संबंधाने निर्माण करण्याचे धाडस आहे का आपल्यात? ते तर दूरच, पण सध्याचे केंद्र सरकार शालेय अभ्यासक्रमातून त्याबद्दलचे उल्लेखही गाळण्याचा उद्योग करीत आहे. शिवाय, आपण प्रगत जगाने त्याग केलेल्या फॅसिझमसारख्या अत्यंत भयावह विस्तवाशीही खेळतो आहे.
मग काय आपल्या संस्कृतीमध्ये काहीच श्रेष्ठ नाही? निश्चित आहे. आणि ते म्हणजे इतर सांस्कृतिक प्रवाहांना आपल्या कवेत घेऊन पुढे जाण्याची आपली सहज प्रवृत्ती. हे खरे तर आपल्या संस्कृतीचे सर्वश्रेष्ठ बलस्थान आहे. कितीतरी परकीय संस्कृतींना अपण आपली स्वतःची सांस्कृतिक ओळख न गमावता आपल्यात सामावून घेतले. अणि केवळ सामावूनच नाही घेतले तर त्या सर्व संस्कृतीसोबतच्या मिलाफातून एक सर्वसमावेशक अशी सामायिक भारतीय संस्कृतीही आपण निर्माण केली. हे सगळे आपल्याकडे त्या काळात घडत होते जेव्हा आजचे प्रगत समाज एकमेकांशी सामाजिक, राजकीय व धार्मिक रस्सीखेच करीत होते.
पण आजचे चित्र काय आहे? आज पाश्चात्त्य जग सर्वसमावेशकतेकडे जात आहे आणि आपल्या त्या श्रेष्ठ सांस्कृतिक परंपरेला आपण स्वतःच तिलांजली द्यायला निघालो आहोत. आज भारतीय वंशाचे लोक इंग्लंड, अमेरिका, कॅनडा आदी देशांमध्ये वरिष्ठ पदांवर, अगदी मंत्रिपदावरही विराजमान झालेले दिसतात आणि आपण मात्र एकपदरी हिंदुत्वाच्या दिशेने जात आहोत. अणि असे करीत असताना मात्र सतत ‘वसुधैव कुटुंबकम’, ‘एकं सत विप्रा बहुधा वदन्ती’ आणि ‘सर्वे भवन्तु सुखिनः सर्वे सन्तु निरामयाः’ याचा जप करीत आपली संस्कृती ही कशी जात्याच जास्त प्रगल्भ असून आपल्याकडे विज्ञान व तंत्रज्ञानातून निर्माण झालेले प्रश्न सोडविण्याची आध्यात्मिक गुरुकिल्ली आहे असे आपण सांगत असतो.
या जातकुळीतील लोक मोठ्या संख्येने पाश्चिमात्य देशात स्थायिक झालेले असतात व तेथील समाजामध्ये मिसळून तेथील राष्ट्रीय मुख्यधारेचा भाग होण्याऐवजी तेथून भारताला हिंदूराष्ट्र बनवण्याच्या प्रकल्पामध्ये हिरिरीने भाग घेत असतात. शिवाय, आईवडिलांना गरज पडेल तेव्हा बोलावून घेऊन एक सपोर्ट सिस्टीम म्हणून वापरून घेतात. काम झाले की आईवडील पुन्हा भारतात परत येऊन वृद्धापकाळात एकाकी जीवन जगतात. त्यामुळे कौटुंबिक मूल्ये वगैरे कशी भारतातच शिल्लक आहेत असा दावा करणे म्हणजे केवळ दांभिकपणा. शेकडो भारतीय तरुण पाश्चात्य आणि इतर प्रगत देशांमध्ये तेथील गुणात्मकदृष्ट्या अनेक पटींनी सरस असलेल्या ऐहिक जीवनाच्या आकर्षणापोटी जातात. तेथील ऐहिक जीवनातील फोलपणा लक्षात आल्यावर खरे आत्मिक सुख आपल्या देशातच आहे, अशी उपरती होऊन परत आलेला एकही भारतीय मी तरी पाहिलेला नाही. त्यामुळे ‘सारा विश्व भारत की ओर बडी आशा खे साथ देख रहा हैं’, वगैरे गोष्टी म्हणजे केवळ भंपकपणा आहे. हे ओघानेच आले की, भंपकपणा आणि संस्कृती या परस्परविरोधी गोष्टी आहेत. हे जेवढ्या लवकर आपल्या लक्षात येईल तेवढ्या त्वरेने आपली सांस्कृतिक उन्नती होईल.
तळटीप: दरम्यान, दिवंगत टेबल टेनिसपटू विश्वच्या बाबतीत पुढे आलेली माहिती ही की, भारतीय क्रीडा प्राधिकरणाने त्याचा विमाच उतरविला नव्हता. आपल्याकडे नव्याने पेरलेल्या ‘खेलो इंडिया’ संस्कृतीबीजाला फुटलेला हा एक अंकुर.
vivekd64@gmail.com
