३१५. अवस्थांतर!

मुखीं नाम नाहीं तया मुक्ति कैंची।

अहंतागुणें यातना ते फुकाची।

पुढें अंत येईल तो दैन्यवाणा।

म्हणोनी म्हणा रे म्हणा देवराणा।। ९७ ।।

प्रचलित अर्थ : ज्याच्या मुखात भगवंताचे नाम नाही त्यावर भगवंताचा कृपाप्रसाद कुठून होणार? हिरण्यकशिपूनं चित्तात अहंकार बाळगल्यानं त्याला नाहक क्लेश मात्र भोगावे लागले. अशांना पुढे दैन्यवाणे मरण येणारच असते म्हणून आज देवाचे नाम मुखी घ्या.

आता मननार्थाकडे वळू. गेल्या ९६व्या श्लोकाचे पहिले दोन चरण हे प्रल्हादाची नित्यसाधनामय स्थिती मांडणारे होते (महाभक्त प्रल्हाद हा दैत्यकुळीं। जपे रामनामावळी नित्यकाळीं।।). तर अखेरचे दोन चरण हे हिरण्यकशिपूचा अहंमन्यतेनं कसा आत्मघात केला, ते मांडणारे होते (पिता पापरूपी तया देखवेना। जनीं दैत्य तो नाम मूखें म्हणेना।।). आणि आपण हेही पाहिलं की ‘प्रल्हाद’ आणि ‘हिरण्यकशिपू’ या आपल्याच दोन अवस्था आहेत! अर्थात आपण ‘प्रल्हादा’च्या दिशेनं जाऊ  शकतो किंवा ‘हिरण्यकशिपू’देखील होऊ  शकतो!

पण या मधली जी अवस्था आहे ना, ती फार घातक आहे. त्या अवस्थेचंच वर्णन गेल्या श्लोकातला अखेरचा चरण मांडतो.. ‘जनीं दैत्य तो नाम मूखें म्हणेना!’ म्हणजे सज्जनांमध्ये वावर असूनही आपला आसुरभाव काही ओसरत नाही, आपल्या अंत:करणाची दारं काही भगवंतासाठी उघडत नाहीत! आणि हीच स्थिती फार त्रासदायक असते. ‘साधक’ म्हणून तर म्हणवून घेत आहोत, पण साधनेचा आनंद नाही. ओढा जगात संकुचित कामना पूर्ण करून घेण्याकडेच आहे. अज्ञान-मोहजन्य भ्रामक इच्छांमध्येच आहे. पुण्यकर्मात मन रमत नाही आणि इच्छा असूनही पाप करवत नाही! मग, आम्ही इतकी साधना करूनही दु:ख भोगतो आहोत आणि काही जण पापकर्मात सदैव रत असूनही सुखात आहेत, इकडे लक्ष जातं! भगवंतापेक्षा जगाचा प्रभाव मनावर प्रकर्षांनं होत असल्यानं साधनेचा आधार क्षीण होत जातो. मग अशा साधकाची अखेर म्हणजे पुढची वाटचाल किती दैन्यवाणी होते, हे आता हा ९७वा श्लोक सांगतो आहे!