पदे सोडून मगच मतदारांपुढे जावे

सुट्टी-काम या चक्रातच शैक्षणिक परिवर्तन अडकणार का?
‘सुट्टीत मुलांकडून पाच ते अठरा तास अभ्यास करून घ्या’ ही बातमी (लोकसत्ता- १४ एप्रिल) वाचली. शिक्षण विभाग मनाला येईल त्याप्रमाणे फर्मान काढते हे खरे आहे; परंतु हे हे खरे आहे की, शाळा-महाविद्यालयांना, ओघाने शिक्षकांनाही वर्षभरात भरपूर सुट्टय़ांची सवयच जडलेली आहे. अभ्यासातील रूक्षता, साचेबद्धता वर्षभर इतकी दमवते, थकवते, कंटाळा आणते की, मुलांना त्यातून मुक्तता मिळणे गरजेचे आहे, असे मानसशास्त्र सांगते. सुट्टय़ांच्या कालावधीत मुलांना मुक्त मनाने आपले छंद जोपासता येतात, नातेवाईकांना मनमुराद भेटता येतं, भरपूर खेळता येतं; यातून खरंखुरं जीवनशिक्षण त्यांना आपसूक मिळतं. मग प्रश्न असा आहे, की हीच मुक्तता त्यांना शाळा चालू असतानाही का मिळू नये, जेणेकरून मुलांना अभ्यास रूक्ष नाही, तर आनंदाचा वाटेल, जिथे त्यांना स्वत: अभ्यास करून काही तरी नवे शोधून काढण्याची जिज्ञासा जागृत होईल. खरोखर उत्कटतेने जे शिकायचे आहे, ते शिकायला मिळाल्याचा पुरेपूर आनंद मिळाल्याने सुट्टीची आठवणही त्या वेळी नसेल आणि त्याच अध्ययनामध्ये चिंतन, मनन चालू राहून बालसुलभ खेळ खेळण्यास, छंद जोपासण्यास, जिवलगांवर प्रेम करण्यास, निसर्गाशी एकरूप होण्यासही तितकाच वाव मिळेल?
 काम आणि सुट्टीच्या चक्रात अडकल्यामुळे शिकण्याची प्रक्रिया दूर राहते व जीवनाबद्दल कामचोरपणाचा नकारात्मक दृष्टिकोन तयार होताना दिसून येतो; किंबहुना शिकविण्याच्या आनंदापेक्षा अधिक, सुट्टय़ांच्याच हव्यासाने शिक्षकी पेशाकडे वळणारे नवनवे तरुण विद्यार्थी तयार होताना दिसतात. म्हणजे काम करणे हे ध्येय आहे, की सुट्टय़ा मिळविणे?
आपल्या शिक्षण क्षेत्रातील ही पलायनाची मानसिकताच इतर क्षेत्रांतही संक्रमित झालेली दिसून येते आणि हाच देशाच्या विकासातील मोठा अडसर असून तो पूर्णपणे दुर्लक्षित झालेला आहे आणि म्हणूनच त्याकडे प्राधान्याने लक्ष देण्याची गरज आहे. हा अडसर दूर करून शिक्षणाचे मानसिक आरोग्य नव्याने टवटवीत करण्याची आज जरुरी आहे. त्यासाठी आमूलाग्र वेगळा विचार शिक्षणपद्धतीबाबत आणण्याची खरी गरज आहे.
‘एकच ध्यास करू अभ्यास’ अभियानात इयत्तांनुसार अभ्यासाचे नियोजन सुचविलेले आहे. आपल्या एकूणच शिक्षणपद्धतीत ‘इयत्ता’ हाच एक मोठा अडसर आहे असे मला नेहमी वाटते. शिक्षण हे जीवनावश्यक विषयांचे सखोल अध्ययन होण्यासाठी आहे, की इयत्तांवर इयत्ता ओलांडून जाण्यासाठी? इयत्ता पार होतात, परंतु शिक्षण घडत नाही, ही ओरड तर सर्वत्र आहे. विद्यार्थी हे इयत्ता पालथ्या घालण्यासाठी नाही, तर विषयाचे अध्ययन करण्यासाठी शिक्षण घेतात. म्हणून इयत्तांवर वर्ग भरविण्याऐवजी एकेका विषयाला महत्त्व देऊन ‘विषयाचे’ वर्ग भरवावेत. एकाच वयाच्या सर्व विद्यार्थ्यांचे एखाद्या विषयातील आकलन हे अगदी समान असत नाही. यासाठी वयोगट करावेत. आठवडय़ाचे सात वार एकेका विषयाला देता येतील. एका वर्गखोलीत निरनिराळ्या एकाच वयोगटातील विद्यार्थी शिक्षण घेत असतील. मुलांनी आवडीने व आनंदाने शिकणे आणि शिक्षकांनी ही तितक्याच समरसतेने शिकविणे हेच सर्वात महत्त्वाचे. हे परीक्षेसाठी नाही, तर रोजचे प्रयोगशील शिक्षण असेल. प्रश्न हे शिक्षक नाही, तर मुले विचारतील; जे त्यांच्या मनातले असतील. शिक्षकांच्या मदतीने या प्रश्नांची उकल मुलेच करतील. असे काही बदल घडवले गेले, तर ‘एकच ध्यास करू अभ्यास अभियान’ मुद्दाम लादावे लागणार नाही.
मंजूषा जाधव, खार (प.)

असल्या अभ्यास-तासांमागचे गणित काय?
‘सुट्टीत पाच ते १८ तास अभ्यास’ ही बातमी (१४ एप्रिल) आणि त्यावरील अन्वयार्थ (१५ एप्रिल) वाचून बिचाऱ्या मुलांची कीव आली. खेळण्यात वेळ दवडू नका म्हणून मुलांना आधीच आईबाबा दटावीत असतात. कुठल्या इयत्तेतील मुलांनी किती तास अभ्यास करावा, याचं फर्मानच काढलं आहे आणि नेहमीप्रमाणेच ते काम बिचाऱ्या शिक्षकांवर टाकलं आहे.
दहावीच्या मुलांना १८ तास अभ्यास म्हणजे उरलेल्या दिवसांतले केवळ सहा तास. प्रातर्वधिी- स्नान मिळून एक तास, जेवणे-खाणे एक तास (दोन जेवणे, मधल्या वेळचे खाणे), घर-शाळा यांतील अंतरानुसार शाळेत जाणे-येणे याकरिता पंधरा मिनिटांपासून तीन तासांपर्यंत वेळ जाणार. झोपेकरिता किती वेळ राहिला? तेवढा वेळ झोप पुरेल का? आणि अशा अवस्थेत १८ तास अभ्यास कुणी तरी करू शकेल काय? काय गणित करून हे आकडे ठरवले आहेत?
 खेळण्यामुळे वेळ वाया जात नसून उलटपक्षी तो अभ्यासाकरिता उपयोगी ठरतो. बालकांच्या मेंदूच्या विकासाकरिता आणि निरोगी कार्याकरिता तर खेळांचं महत्त्व अनन्य आहे. अमेरिकेतील टफ्ट विद्यापीठाचे प्राध्यापक आणि आता सन्मान्य प्राध्यापक डॉ. डेव्हिड एिल्कड यांचं तसं स्पष्ट मत आहे. तेव्हा असली वेडगळ फर्माने काढण्याऐवजी वैद्यकीय तज्ज्ञांच्या मार्गदर्शनाखाली काही विधायक सूचना करण्यामुळे मुलांना लाभही होईल आणि अति-वेडगळ पालकांपासून होणारा बालकांचा संभाव्य छळही  टळेल.
 – प्रा. मनोहर राईलकर, बिबवेवाडी, पुणे</strong>