स्वभाषेचा अभिमान असल्यास कृतीची ‘नोंद’ तरी हवीच..

मराठीची सक्ती हा उपाय
मराठीतील लेखक व इंग्रजीचे  प्राध्यापक भालचंद्र नेमाडे यांनी ‘इंग्रजी शाळा बंद करा’ असे टोकाचे आवाहन करण्यामागे त्यांना म्हणायचे असावे की मराठीवर जो अन्याय चालू आहे तो दूर करा. इंग्रजी महत्त्वाची आहे हे कोणीही नाकबूल करणार नाही. पण आपली मानसिकताच अशी झाली आहे की पाश्चात्यांचे सर्व चांगले असून त्यासाठी मराठीचा गळा घोटलाच   पाहिजे. सदनिकांच्या जाहिरातीत मेडोज, िव्हटेज, व्हिला अशी नावे नसतील तर त्या निकृष्टच असणार जणू! टीशर्टवर न्यूयॉर्क वा तत्सम नावे नसतील, तर तो फॅशनेबल नाहीच. बोलताना इंग्रजीची भेसळ हमखास हवी. १९२५ च्या सुमारास मॅट्रिक माणसाला संस्कृत, मराठी , इंग्रजी उत्तम यायचे. पुढे १९५० च्या आसपास संस्कृत कमी केले, इंग्रजी, मराठी तरी बरे होते. आता ३५ टक्के गुण मिळवणाऱ्याही अनेकांना एक वाक्य धड मराठीत लिहू शकत नाही आणि इंग्रजीत एक धड वाक्य बोलू शकत नाही. फाड फाड इंग्रजी बोलणाऱ्यांच्या बोलण्यास खोली अजिबात नाही. नोकरीसाठी हे ठीक आहे. तला गाळातल्यांनाही इंग्रजी यायला हवे हे खरे. यावर उपाय हाच की, सर्व शाळांत मराठी सक्तीचे करून भाषा टिकवली पाहिजे.
यशवंत भागवत, पुणे

सांस्कृतिक राष्ट्रवाद व ‘पृथ्वीचा मध्य’
सांस्कृतिक राष्ट्रवादाचे धोकादायक आविष्कार अनेक आहेत. पण त्यातली एक कल्पना  अकबर आणि  बिरबलाच्या दंतकथेत वर्णन  केल्यासारखी आहे. अकबर बादशहा एकदा बिरबलाला म्हणतो: सांग पाहू;  पृथ्वीचा मध्य कुठे आहे? त्यावर बिरबल आपल्या हातातली काठी जवळच जमिनीवर टेकवून म्हणतो ‘इथे’! म्हणजे तुम्ही जिथे असाल तिथे तुम्हाला पृथ्वीचा मध्य कल्पिता येणे शक्य आहे. आपण भारतात राहात असल्यामुळे अशी काठी आपण आपल्या भारतभूमीवर टेकवतो आणि पृथ्वीचा मध्य आपल्या भारतीय परंपरेत आहे असं समजून मोकळे होतो.
 रा. स्व. संघाच्या बौद्धिकांवर ज्यांचं पालन पोषण झालं आहे त्यांच्या तोंडून भारताच्या प्राचीन गौरवशाली ज्ञानभांडाराबाबत अतिरंजित, कोणताही शेंडा आणि बुडखा नसलेल्या अनेक वावडय़ा उठताना अनेक दशकांपासून पाहायला मिळत आहेत. आपल्या देशात एकेकाळी ज्ञानाचे भांडार होते आणि जगातले अनेक देश त्यावेळी अतिशय मागासलेल्या अवस्थेत होते; मुख्यत: मोगल वा ब्रिटिश आक्रमणांनंतर सर्व काही लयाला गेले व आपली वाताहत झाली हे आपल्या मनाला स्फुरण द्यायला सोपे आहे आणि त्यात कोणातरी ‘इतरांना’ दोष देण्याची इतकी छान सोय आहे की, आपले मन अशा गोष्टी मुकाटय़ाने स्वीकारते. आपल्या पंतप्रधानांची वैचारिक बठक अशा ‘बौद्धिकां’ मध्ये असल्याने त्यांचीही अशा प्रकारच्या गोचीतून सुटका झालेली नाही. त्यामुळे गणपतीच्या जन्माचा संबंध त्याकाळच्या कोणातरी प्लास्टिक सर्जनच्या अस्तित्वाशी जोडून त्यांनी काही विधाने केली; राजनाथ सिंग यांनी तर हायझेनबर्गचे अनिश्चिततेचे तत्त्व हे वेदांच्या आणि भारतीय तत्त्वज्ञानामुळे प्रेरित झाल्याचे सांगितले. हायझेनबर्ग हे १९२९ साली भारतात आले असता रवींद्रनाथ टागोरांना भेटले तेव्हा भारतीय तत्त्वज्ञान आणि विज्ञान यांच्याबद्दल त्यांची प्रदीर्घ चर्चा झाली, त्यातून त्यांना बरेच काही नवे सापडल्याचे त्यांनी इतरांना सांगितले. पण विनोदाची गोष्ट म्हणजे आपल्या अनिश्चिततेच्या तत्त्वाची जाहीर मांडणी त्यांनी त्याच्या दोन र्वष आधी म्हणजे १९२७ सालीच केली होती. मुरली मनोहर जोशी हे एके काळाचे फिजिक्सचे प्राध्यापक. त्यामुळे त्यांनी ‘ब्रह्म’ कल्पनेशी हायझेनबर्ग च्या तत्त्वाचा लावलेला संबंध अधिक सावध आहे; पण पृथ्वीचा मध्य भारतात असल्याच्या कल्पनेतून त्यांचीही सुटका झालेली नाही. आपले विज्ञान वगरे प्रयोगशाळेच्या कुलुपात बंद करून ज्योतिषशास्त्राचा  समावेश विद्यापीठात करण्याचा आग्रह याच मु. म. जोशींनी एकेकाळी धरला होता.
 आपला भारतीय परंपरेचा अजेंडा दामटण्यासाठी अशा अनेक धाडसी विनोदांचा आता पूर येणार आहे आणि ज्ञानाचा नवा दुष्काळ आपल्याला पाहायला मिळणार आहे हे उघड आहे. संस्कृत भाषेला ‘देशाची संपर्क भाषा’ बनवण्याची दिवास्वप्ने ही मंडळी आता बघू लागली आहे. मुद्दे अनेक आहेत. वेदिक गणित, आयुर्वेद, ज्योतिष, गोमूत्र.. अशा अनेक गोष्टी यासाठी वेठीला धरल्या जातील. शिक्षणाचं भारतीयी(?)करण, व्हॅलेंटाइन डे ला विरोध, चर्चच्या शाळांमध्ये सरस्वतीची मूर्ती ठेवण्यावरून दबाव, नाताळसंध्येस सांताक्लॉजला चॉकलेट वाटण्यास मज्जाव असे अनेकविध ‘देशी’ आविष्कार यापूर्वी दिसले आहेत. दीनानाथ बात्रा, अशोक सिंघल, प्रमोद मुतालिक यांच्या ब्रिगेड आता पृथ्वीचा मध्य भारतात शोधायला धडपडणार आहेत; त्यासाठी लाठय़ा काठय़ा चालवणारी, दमदाटी करणारी दलेसुद्धा परिवारात आहेत. मोदींना एकीकडे  विज्ञानयुगात देशाला पुढं न्यायची  स्वप्ने  पडत आहेत तर दुसरीकडे या अंधश्रद्धांची गाठोडीही सोडायची नाहीत. दोन्ही एकाच वेळी कसे जमणार?
-अशोक राजवाडे, मुंबई</strong>