भूमिका असतील तर गाथा तरतील!

साहित्याचे क्षेत्र ही एक रणभूमीच आहे. आपापल्या भूमिका घेऊन लेखक या रणभूमीवर येत असतात. भूमिका नसलेल्या लेखकांना या रणभूमीवर  प्रवेश नसतो आणि जीवनाला मध्ययुगाकडे नेणाऱ्या, दमनाकडे दुर्लक्ष करणाऱ्या लेखकांचा काळाच्या ओघात, मग त्यांनी कितीही शब्दांचे फुलोरे का फुलवलेले असोत  समाजधारणेसाठी, एकूण समाजसौख्यासाठी त्यांचा कवडीचाही उपयोग असत नाही.

व्यवस्थेशी संघर्ष करण्याचा पवित्रा ग्रामीण साहित्यानेही घेण्याचा प्रयत्न केला आहे. येथील संघर्ष अधिक गुंतागुंतीचा आहे. शेतकरी आणि ग्रामीण माणूस अजूनही मनाने मध्ययुगात आणि सरंजामी परंपरांमध्ये अडकून पडला आहे. त्याहीपेक्षा गुंतागुंतीची परिस्थिती अशी की ग्रामीण माणूस हा निर्माता आहे व त्यावर त्याची उपजीविकाही आहे. त्यामुळे त्याला निर्मितीचे क्षेत्र सोडताही येत नाही आणि आणि तेथे उभेही राहता येत नाही. ग्रामीण माणसाची ही अशी सर्वागीण कुचंबणा सर्वार्थाने मराठीमध्ये व्यक्त झाली नाही. ही कुचंबणा व्यक्त करण्यासाठी वैचारिक चौकट लेखकाला उपलब्ध आहे. म. फुले यांच्यापासून यशवंतराव चव्हाण, शरद जोशी यांच्यापर्यंतच्या विचारवंतांनी ग्रामीण भागासंबंधी मोठे चिंतन केले आहे. परंतु येथेही जातींच्या िभती पाडल्याशिवाय शेतकरी आणि ग्रामीणांच्या वाटय़ाचे तीव्रतर दु:ख दिसणार नाही. तरीही ग्रामीण साहित्याच्या चळवळीने व्यवस्थेशी संघर्ष मांडला आहे. त्यातून भास्कर चंदनशीव, राजन गवस, वासुदेव मुलाटे, कृष्णात खोत, सदानंद देशमुख, भारत काळे, जगदीश कदम, शेषराव मोहिते, श्रीराम गुंदेकर, गणेश आवटे असे अलीकडच्या काळातील लेखक व्यवस्थेशी वेगवेगळ्या प्रकारचे संघर्ष मांडत आहेत. तरीही मराठीतील समृद्ध अशा सत्यशोधक  साहित्याच्या परंपरेशी ग्रामीण साहित्याच्या चळवळीने स्वत:ला जोडून घेण्याची आवश्यकता आहे. हे मात्र आवर्जून नोंदवावेसे वाटते.

माणूस जन्माला आला म्हणजे तो माणूस होतोच असे नाही. माणसाला ‘माणूस’ होण्यासाठी साधना करावी लागते. आपल्या विकारांवर, स्वार्थावर मात करीत  विश्वाशी तद्रूप होण्यातच त्याचे माणूसपण असते. त्यासाठी साधना करावी लागते ती जीवनातील श्रेष्ठतर मूल्यांची. त्यासाठी त्याला प्रस्थापित व्यवस्थेशी संघर्ष करावा लागतो. त्यातून मुक्तही व्हावे लागते.

स्त्रीवादी साहित्यानेही पुरुषसत्ताक व्यवस्थेविरुद्ध संघर्षांची भूमिका घेतली आहे. त्यामुळे स्त्रीवादी लेखनाची मोठी चळवळच मराठीमध्ये १९७४ नंतर उभी राहिली आहे. स्त्रीवादी चळवळीच्या दृष्टीने विचार करताना एक गोष्ट मात्र आवर्जून नोंदवली पाहिजे.
स्त्रीवादी दृिष्टकोनामधून मानवी जीवनाचा अर्थ लावू पाहणाऱ्या आणि प्रस्थापित व्यवस्थेशी झोंबी घेणाऱ्या स्त्रीवादी लेखनाची चळवळ अतिशय सशक्तपणे आकाराला आलेली आहे. विशेषत: या चळवळीतील लेखिकांनी प्रस्थापित व्यवस्था आणि पुरुषसत्ताक व्यवस्थेच्या मागे असणाऱ्या मूल्यसरणीच्या विरोधात वैचारिक भूमिका घेऊन बंडखोरी केली आहे. त्यातून गौरी देशपांडे यांच्यापासून मेघना पेठे, प्रज्ञा पवार, नीरजा, प्रतिमा जोशी, कविता महाजन यांच्यापर्यंतच्या लेखिकांनी मराठी साहित्यामध्ये मोलाची भर घातली आहे.
स्त्रीवादी चळवळीने व्यवस्थेशी संघर्ष मांडला आहे. परंतु पुरुषसत्ताक जीवनपद्धतीच्यामागे ठामपणे उभ्या असलेल्या जातव्यवस्थेला समजून घेतल्याशिवाय खरा लढा पूर्णत्वास जाणार नाही याचेही भान स्त्रीवादी चळवळींनी बाळगले पाहिजे. शिवाय जागतिकीकरणामध्ये अर्थकारण केंद्रस्थानी आले आहे आणि ते स्त्रियांची गुलामी अधिक घट्ट करू पाहते आहे. त्याचेही भान स्त्रीवादी चळवळीला आले तर या चळवळीने व्यवस्थेशी मांडलेला संघर्ष अधिक तीव्र होऊ शकेल.
या चळवळींच्या पाठोपाठ किंवा आगेमागेच आदिवासी साहित्याची चळवळ मराठीमध्ये सुरू झाली. या चळवळीनेही प्रस्थापित व्यवस्थेशी संघर्ष सुरू केला. वाहरू सोनवणे, भुजंग मेश्राम, विनायक तुमराम, उषा किरण अत्राम, दिनकर मनवर अशा कवी लेखकांनी आदिवासींच्या जगण्याचे वेगळेपण मांडत असतानाच भोवतीच्या व्यवस्थेने आपले दमन कसे केले आहे याची जाणीवही प्रकट करावयास सुरुवात केली. एका प्रकारे या चळवळीनेही प्रस्थापित व्यवस्थेविरोधात बंडाचे निशाण उभे केले आहे. व्यवस्थेशी संघर्ष करणाऱ्या साहित्य प्रवाहांमध्ये मुस्लीम मराठी साहित्याचाही आवर्जून निर्देश करावा लागेल. हे साहित्य भोवतीच्या प्रस्थापित समाजव्यवस्थेविरुद्ध झोंबी घेण्याचा प्रयत्न करत आहे. ते जेव्हा धर्म कल्पनांशी झोंबी घ्यायला लागेल, तेव्हा ते अधिक समर्थ आणि समृद्ध होईल.
कुठल्याही काळातील साहित्य असो की कुठल्याही वाङ्मय प्रकारातील साहित्य असो ते दोनच प्रकारांनी व्यक्त होते. एकतर ते प्रस्थापित व्यवस्था-समर्थक तरी असते किंवा व्यवस्थेशी संघर्ष घेणारे तरी असते. आजचे मार्क्‍सवादी साहित्य, दलित साहित्य, ग्रामीण साहित्य, स्त्रीवादी साहित्य आणि आदिवासी साहित्य हे प्रस्थापित व्यवस्थेशी संघर्ष करू पाहणारे साहित्य आहे. प्रस्थापित व्यवस्थेने ज्यांची गळचेपी होते, त्यांचे दु:ख आणि घुसमट, वेदना आणि शोषण यांचे चित्रण करू पाहते. प्रस्थापित व्यवस्थेतील शोषण करणाऱ्या घटकांच्या विरुद्ध बंड करू पाहणारे हे साहित्य आहे. हे साहित्य नव्या जीवनाचे स्वप्न पाहणारे साहित्य आहे. सामूहिक जीवनाला उन्नत करू पाहणारे साहित्य आहे. किंबहुना त्यामुळेच ते प्रस्थापित व्यवस्थेला प्राणपणाने विरोध करत आहे.
प्रस्थापित व्यवस्थेशी संघर्ष करू पाहणारे साहित्य हेच साहित्याच्या आणि संस्कृतीच्या समृद्धीमध्ये भर घालत असते. हेच साहित्य नव्या उन्नत जीवनाची स्वप्ने पाहात असते. स्वातंत्र्याच्या, नव्या राज्यघटनेच्या आणि माणूसपणाच्या प्रकाशात एकूण समाजाकडे आणि मानवी जीवनाकडे स्वातंत्र्यानंतर जन्मलेला लेखक पाहू लागला, तेव्हा त्याला काय दिसले? भोवती जन्मजात आणि आíथक विषमतेचा घोर अंधार पसरलेला आहे. हा अंधार कसा दूर करायचा हा त्याच्यापुढचा सगळ्यात मोठा आणि महत्त्वाचा प्रश्न होता. तेव्हा १९७० नंतर साहित्यात आलेल्या लेखकांनी आणि चळवळींनी व्यवस्थेची चिरफाड केली आणि व्यापक अशा भूमिका स्वीकारल्या. खरे म्हणजे या भूमिकांमुळेच त्याला व्यवस्थेची चिरफाड करता येऊ शकली. ही चिरफाड करताना आणि नवी मूल्ये मांडताना त्याला मग मार्क्‍सवाद जवळचा वाटला असेल किंवा आंबेडकरवाद जवळचा वाटला असेल. स्त्रीवाद्यांना जगभरातील स्त्री मुक्तीच्या भूमिका मांडणारे कलावंत आणि विचारवंत जवळचे वाटले असतील. शेवटी हे सारे वाद म्हणजे तरी काय आहेत? तर जीवनाकडे अधिक व्यापकपणे पाहण्याचे, शोषणमुक्त जीवन जगण्यासाठीचे दृष्टिकोन आहेत. या दृष्टिकोनातून मानवी जीवनाला उन्नत करणाऱ्या मूल्यांचा स्वीकार झालेला दिसेल. स्वातंत्र्य, समता, बंधुता, मानवता, सामाजिक न्याय या त्या भूमिका होत. संस्कृतीच्या उदयापासून सर्वत्र या भूमिका आणि प्रस्थापित व्यवस्थेमागील भूमिका यांचा संघर्ष चालू आहे असे दिसेल. बौद्धकाळ असो की मध्ययुगातील संतांच्या चळवळीचा काळ असेल, किंवा फ्रेंच राज्यक्रांतीनंतरचा कालखंड असेल. त्या सर्वच कालखंडात प्रस्थापित व्यवस्था आणि त्या विरुद्धचा सुप्त प्रकट संघर्ष असेल. हा संघर्ष वेगवेगळ्या रूपात व्यक्त होतो. साहित्यादी कलांमधूनही तो व्यक्त होतो. तेव्हा मुख्य मुद्दा असतो, भूमिकांचा. लेखक कोणत्या भूमिका घेतात हेच महत्त्वाचे असते. त्यामुळेच लेखकांच्या जीवनदृष्टीला, विश्वभानाला साहित्यामध्ये महत्त्वाचे स्थान प्राप्त होते. ती किती व्यापक आहे याला महत्त्व प्राप्त होते.
प्रत्येक साहित्यकृती तिच्याही नकळत एक संदेश देतच असते. हा संदेश, ही भूमिका म्हणजे लेखकाने केलेला उपदेश नसतो की बोधही नसतो. तो प्रचारही नसतो. तर तुमचे जगण्याचे भान विकसित करणारे, माणूसपण अधोरेखित करणारे काहीतरी अमाौलिक अशी मूल्यात्मक स्वरूपाची जाण असते आणि ही जाण रुजवण्याचे कार्य लेखक कलावंत करत असतात. थोडेसे अलंकारिक भाषेत बोलायचे तर लेखक हा शेतकऱ्यासारखाच असतो. शेतकरी भूमीची मशागत करून, योग्य वेळ येताच त्यात बीजाचे रोपण करतो. कलावंत लेखकही वाचकांच्या मनाची मशागत होईल अशा सगळ्या गोष्टी करतो. भाषा, भावना, संवेदना, घटना, प्रसंग हे सारे रंगवत नेऊन शेवटी हळूवारपणे त्यात जाणिवेचे एक बीज पेरतो. हे बीज फार महत्त्वाचे असते. ती त्याची भूमिका असते. ती तो सरळपणे सांगत नाही. खडकातून पाणी पाझरत जावे तशी ती कलाकृतीच्या प्रत्येक घटकातून पाझरत राहते. या पाझरामधून रसिक वाचकांना जगण्यासंबंधीचे नवे भान येते. माणुसकीसंबंधीची नवी जाण देते. आणि ही जाणच नि:शस्त्र असलेल्या सामान्य माणसाला जगण्याचे बळ देत असते. म्हणूनच आपण साहित्य समजून घेत असताना, लेखक समजून घेत असताना त्याची भूमिका काय आहे ते लक्षपूर्वक पाहत असतो.

मध्ययुगामध्ये वारकरी महानुभाव सोडून इतर लेखकांच्याही काही भूमिका आहेतच. आधुनिक काळामध्ये हळबेशास्त्री आणि महाजनी यांच्यासारख्या लेखकांच्याही भूमिका होत्याच. आज लिहिणाऱ्या अनेक लेखकांच्या भूमिका आहेतच. पुष्कळ लेखक प्रस्थापित व्यवस्थेचे गोडवे गात नसले तर प्रस्थापित व्यवस्थेने निर्माण केलेले प्रश्न ते सहजपणे नजरेआड करतात किंवा व्यवस्थेने केलेले शोषण, दमन त्यांना दिसतच नाही. यातील पुष्कळसे लेखक इतिहासाच्या, भूतकाळाच्या आणि स्वप्नरंजनाच्याही आश्रयाला जात असतात. तेथेही जे जीवनाला नवी दिशा देणारे असते, ते ते मांडतीलच असेही घडत नाही. असे साहित्य लोकप्रिय होईल. वाचकांच्या भावनांना कुरवाळेल. त्यातून लौकिक फायदेही मिळू शकतील. परंतु एकूण जीवनाच्या उन्नयनाच्या दृष्टीने मात्र ते फार अर्थपूर्ण असते, असे मात्र दिसत नाही.
सारांश रूपाने असे सांगता येईल की, साहित्य आणि कलांची निर्मिती ही सांस्कृतिक परिघातच होत असते. परंतु  प्रस्थापित व्यवस्थेशी जे साहित्य संघर्ष मांडते, तेच साहित्य संस्कृती समृद्धीच्या दृष्टीने मोलाचे असते. अशी सांस्कृतिक समृद्धी करण्यासाठी उपदेश नाही, प्रचार नाही आणि बोधही नाही तर मानवी जाणिवांचा स्तर उंचावण्यासाठी लेखकांना भूमिका घ्याव्या लागतात. अर्थात या भूमिका एक तर व्यवस्थेच्या बाजूने तरी असतात किंवा व्यवस्थेशी संघर्ष घेणाऱ्या तरी असतात. व्यवस्थेशी संघर्ष घेणाऱ्या भूमिका समाजाला पुढे नेणाऱ्या असतात. सामान्य आणि शोषित माणसाला जगण्याचे बळ देणाऱ्या असतात आणि व्यापक अर्थाने दुरितांचे तिमीर जावे यासाठी प्रार्थना करणाऱ्या असतात. सर्वत्र ज्ञानाचा प्रकाश व्हावा आणि ‘सर्वे सुखिन: संतू’ अशी भूमिका घेणाऱ्या असतात.
कोणती का होईना लेखक भूमिका घेत असतो. भूमिकेशिवाय साहित्य म्हणजे दोर कापलेल्या पतंगासारखे असते. ललित साहित्य मग ते कविता असो की कथा, कादंबरी असो की नाटक एका व्यापक अर्थाने ते भूमिकेचे ललितरम्य रूप असते. भूमिकेशिवाय ललित साहित्य असूच शकत नाही. म्हणूनच असे म्हणता येईल की साहित्याचे क्षेत्र हेही एक रणांगणच असते. आपापल्या भूमिका मांडण्याचे ते एक समरांगण असते. पुष्कळदा साहित्याचे क्षेत्र हे भाबडेपणाने करमणुकीचे, रंजनाचे आणि निरूपद्रवी क्षेत्र आहे असे म्हटले जाते, ते मात्र खरे नाही. साहित्यातून रंजन होत असेल, करमणूकही होत असेल, पण साहित्याचे क्षेत्र ही एक रणभूमीच आहे. आपापल्या भूमिका घेऊन लेखक या रणभूमीवर येत असतात. भूमिका नसलेल्या लेखकांना या रणभूमीवर  प्रवेश नसतो आणि जीवनाला मध्ययुगाकडे नेणाऱ्या, दमनाकडे दुर्लक्ष करणाऱ्या लेखकांचा काळाच्या ओघात, मग त्यांनी कितीही शब्दांचे फुलोरे का फुलवलेले असोत,  समाजधारणेसाठी, एकूण समाजसौख्यासाठी त्यांचा कवडीचाही उपयोग असत नाही.  जे लेखक याचे भान ठेवतील, त्यांच्या गाथा इंद्रायणीमध्ये कितीही बुडवल्या तरी त्या तरूनच वर येतील आणि कितीही काळ गेला तरी त्या वाचकांना उन्नतच करत राहतील.