हॅकथॉन : नवप्रवर्तनाची नांदी!

गेली काही वर्षे ज्या काही इंग्रजी शब्दांचा आपल्या रोजच्या संवादातला वापर लक्षात येण्याजोगा वाढला आहे त्यात ‘इनोव्हेशन’ या शब्दाचा उल्लेख करावा लागेल. नव्या संकल्पना, पद्धती किंवा नवी उत्पादने वा उपकरणे यांच्या माध्यमातून स्थापित व्यवस्थेत बदल घडवून आणण्याची प्रक्रिया म्हणजे इनोव्हेशन असे स्थूल मानाने म्हणता येईल. चाकोरी भेदून, वहिवाट सोडून, मळलेली वाट नाकारून नव्या पद्धतीचा विचार वा नवी दृष्टी यालाच ‘आऊट ऑफ द बॉक्स’ विचार करण्याची शैली असेही म्हटले जाते. या प्रकारच्या विचार-पद्धतीत जे वेगळेपण असते आणि त्यामागचा जो तर्कशुद्ध आणि वैज्ञानिक विचार असतो; तो काहीसा नजरेआड करून त्यामागच्या चतुराईला प्रकर्षांने अधोरेखित करणारा आणखी एक शब्द हल्ली सर्रास वापरला जातो तो म्हणजे ‘जुगाड’! ‘जुगाड’ या शब्दाला चलाखीचा वास आहे. ज्येष्ठ वैज्ञानिक डॉ. रघुनाथराव माशेलकर यांचा त्यामुळेच ‘जुगाड’ या शब्दाला तीव्र आक्षेप आहे. आणि तो योग्यच आहे. आपल्या एतद्देशीय प्रतिभेची परिणामकारकता नाकारून त्यात कधी कधी डोकावणाऱ्या चलाखीलाच ‘जुगाड’ हा शब्द पुढे आणतो हे त्यांचे विश्लेषण विचार करायला लावणारे आहे. त्यामुळेच ‘इनोव्हेशन’ला चपखल हिंदी-मराठी प्रतिशब्द कोणता? याचे उत्तर ‘जुगाड’च्या पलीकडे जायला हवे. हिंदी वृत्तपत्रे इनोव्हेशन म्हणजे ‘नवाचार’ असे सांगतात पण सरकारीरीत्या ‘इनोव्हेशन’चा अनुवाद हिंदीत ‘नवप्रवर्तन’ असाही केला जातो आणि बहुधा तो अधिक अर्थवाही आहे. अधिक चांगला मराठी शब्द सापडेपर्यंत मराठीतही हाच शब्द वापरायला हरकत नसावी.

आणखी वाचा

महाविकास आघाडीतील गोंधळ मंत्री सुरेश खाडे यांच्या पथ्थ्यावरच

लोकप्रिय मराठी अभिनेत्री दुसऱ्यांदा अडकली लग्नबंधनात; साधेपणाने पार…

‘गिग’ कामगारांनी साजरी केली ‘काळी दिवाळी’! त्यांच्या असंतोषाचे कारण काय? सामाजिक सुरक्षेचा लाभ किती?

पंतप्रधान देशाचे असतात, पण मोदी मात्र सर्व चांगले प्रकल्प आपल्याच गृहराज्यात…खरगेंची जोरदार टीका

महायुतीच्या लोकप्रिय आश्वासनांमुळे तिजोरीवर दीड ते दोन लाख कोटींचा अधिक आर्थिक भार ?

लक्षवेधी लढत: अक्कलकुवा: लोकसभेतील पराभवाचे उट्टे काढणार का?

कुरिअरच्या नावाखाली सीएमईच्या प्राध्यापकाची एक लाखांची फसवणूक

पिंपरी : सहाशे रुपयांची लाच घेताना संगणक चालक महिला अटकेत

हे सर्व आठवण्याचे कारण गेल्या १९ ते २३ मार्च या काळात राष्ट्रपती भवनात भरलेले नवप्रवर्तन – प्रदर्शन! डिसेंबर २०१३ पासून त्या वेळचे राष्ट्रपती प्रणव मुखर्जी यांनी ‘इनोव्हेशन स्किलर्स-इन- रेसिडेन्स’ हा कार्यक्रम सुरू केला आणि तेव्हापासून प्रतिभाशाली इनोव्हेटर्स दर वर्षी राष्ट्रपती भवनात येण्याची पंरपरा सुरू झाली. २०१७ पर्यंत प्रदर्शन, चर्चा-परिसंवाद आणि राष्ट्रपती भवनातील पाहुणचार यांचा समावेश असलेला हा उपक्रम ‘फेस्टिवल ऑफ इनोव्हेशन’ या नावाने ओळखला जाई. यंदाच्या वर्षी, नव्या राष्ट्रपतींनी त्याला ‘फेस्टिव्हल ऑफ इनोव्हेशन अ‍ॅण्ड एंटरप्राईज’ अशी जोड देऊन एक पाऊल पुढे टाकले आहे.

अहमदाबादचे ‘राष्ट्रीय नवप्रवर्तन प्रतिष्ठान’ (नॅशनल इनोव्हेशन फाऊंडेशन) ही केंद्र सरकारच्या विज्ञान आणि तंत्रज्ञान विभागाची संस्था हा नवप्रवर्तन उत्सव योजण्यात आघाडीवर असते. यंदाच्या प्रदर्शनात ज्या १२ निवडक नवप्रवर्तकांना आपल्या प्रतिभेची चुणूक दाखविण्याची संधी मिळाली, त्यात आसामच्या शाळकरी मुलीपासून काश्मीर खोऱ्यातील शेतकऱ्यांपर्यंत अनेकांचा समावेश होता. आसामच्या कामरूप जिल्ह्य़ातील रेश्मा खानम या अवघ्या १३ वर्षांच्या मुलीने अल्झायमरच्या रुग्णांना आपल्या घराच्या पत्त्याचा ठावठिकाणा सहजपणे लागावा आणि स्मृतिभंशावर मात करून त्यांना घरी पोहोचता वा पोहचविता यावे यासाठी जी.पी.एस. प्रणालीचा वापर करून बनविलेले उपकरण या प्रदर्शनात पाहायला मिळाले. मणिपूरच्या केनेडी सिंग या मध्यमवयीन नवप्रवर्तकाने मणिपूरमधील पारंपरिक ‘पेना’ या तंतुवाद्याची आधुनिक व्हायोलिनशी सांगड घालून ‘पेनाओ’ नावाचे अधिक प्रतिभाशाली तंतुवाद्य तयार केले आहे; ते ही प्रदर्शनात मांडले होते. जम्मू-काश्मीरच्या अनंतनागचा रहिवासी मोहम्मद रफीक अहंगर हा हाडाचा शेतकरी. त्याने परशु, हातोडा, फावडे, पहार अशी विविध उपकरणे एकात्मिक स्वरूपात एकाच दांडय़ाचा वापर करून उपयोगात आणण्याजोगे एक अभिनव उपकरण बनविले आहे; तेही प्रदर्शनात सर्वाचे लक्ष वेधून घेत होते.

एकीकडे थेट राष्ट्रपती भवनातच सर्जनशीलांची अशी उत्सवी संमेलने भरत असतानाच केंद्र सरकारच्या मानव-संसाधन विकास मंत्रालयाद्वारे ‘स्मार्ट-इंडिया हॅकथॉन’ या दुसऱ्या सर्जनोत्सवाची तयारी शेवटच्या टप्प्यात आली आहे. मॅरेथॉन ही जशी धावण्याची शर्यत तशी हॅकथॉन ही प्रतिभेच्या मार्गाने मेंदूला – म्हणजेच बुद्धीला चालना देऊन आणखी गतिशीलतेने व्यावहारिक समस्यांवर माहिती-तंत्र-केंद्रित उत्तरे शोधण्याची स्पर्धा!

आपला नित्याचा कारभार सांभाळताना सरकारी खाती चालविणारे अधिकारी अनेक समस्यांचा सामना करतात. या समस्यांमुळे जी कोंडी निर्माण होते तिचा फटका मुख्यत्वे सर्वसामान्य नागरिकांनाच बसतो. विशिष्ट भौगोलिक क्षेत्रात विजेची बदलती गरज आणि त्या गरजेची वीजनिर्मिती, पारेषण इत्यादींशी पावलोपावली सांगड घालून समन्वय कसा साधायचा? हा केंद्रीय ऊर्जा मंत्रालयासमोरचा सध्याचा एक मोठा प्रश्न आहे. तेलंगणा सरकारला नद्यांना येणाऱ्या पुरांवर डोळ्यांत तेल घालून नजर ठेवणारे आणि त्यायोगे पूर-व्यवस्थापनात नेमकेपणा आणू शकणारे उपकरण हवे आहे. केंद्र सरकारला, जंगलात लागणारे वणवे तत्परतेने ओळखून जंगलांची हानी रोखण्याची उपाययोजना सुलभतेने व्हावी यासाठीची शीघ्र-सूचना प्रणाली हवी आहे तर दिल्ली सरकारला ऑटोरिक्षाचालकांचे आणि प्रवाशांचे भाडे आकारणीसंबंधातले बखेडे संपविण्यासाठी रिक्षाचे मीटर्स रिक्षाचालक आणि प्रवासी यांच्या मोबाइलशी जोडणारी रचना विकसित करायची आहे.

या महिन्याच्या अखेरीस होऊ घातलेल्या दुसऱ्या हॅकथॉनमध्ये राज्या राज्यांमधले माहिती-तंत्रज्ञान आणि अभियांत्रिकीचे विद्यार्थी या सर्व प्रश्नांना ‘अ‍ॅप्स’ विकसित करून उत्तरे शोधण्याचा प्रयत्न करणार आहेत. देशातील विविध सरकारी खात्यांच्या प्रशासकीय प्रश्नांच्या निरगाठी सोडविण्याच्या कामात प्रतिभाशाली विद्यार्थ्यांना थेट सहभागी करून घेण्याचा हा खरोखरच एक अभिनव प्रयत्न आहे. गेल्या वर्षी झालेल्या पहिल्या हॅकथॉनमध्ये केंद्र आणि राज्य सरकारांच्या विविध २९ प्रशासनिक समस्यांवर ‘अ‍ॅप’आधारित उतारे शोधले गेले. देशभरातील अभियांत्रिकी महाविद्यालयांच्या ७५३१ संघांनी २०१७च्या हॅकथॉनच्या पहिल्या फेरीत भाग घेतला. अंतिम फेरीत, एकाच ठिकाणी बसून ३६ तासांत अ‍ॅप विकसित करण्याचे आव्हान पेलण्यासाठी सुमारे १३०० विद्यार्थी-संघ (विद्यार्थ्यांची एकत्रित संख्या सुमारे १०,०००) विविध २६ ठिकाणी एकत्र आले आणि त्यातून सर्जनशील प्रतिभेचे आणि नवप्रवर्तनाचे अभिनव आविष्कार साकारले.

अ. भा. तंत्रशिक्षण परिषद (एआयसीटीई), म्हाळगी प्रबोधिनी, पुण्यातील आय-फोर-सी ही संस्था आणि शेकडो महाविद्यालयांच्या सहभागाने होऊ घातलेल्या २०१८च्या ‘स्मार्ट- इंडिया हॅकथॉन’मध्ये सुमारे एक लाख विद्यार्थी भाग घेताहेत. त्यांना मार्गदर्शन करण्यासाठी साडेसहाशे ‘मेंटर्स’ सज्ज आहेत आणि केंद्र आणि राज्य सरकारांच्या एकूण ४४ समस्यांवर सॉफ्टवेअर- हार्डवेअर माध्यमातून उत्तरे शोधण्याचे आव्हान या सहभागींसमोर आहे. गेल्या वर्षीच्या हॅकथॉनमधून जे आविष्कारले तेही उल्लेखनीय आहे. औषधी गुण असलेल्या वनस्पती ओळखून, त्यांचे शास्त्रीय वर्गीकरण करून त्यांचे भौगोलिक स्थान निश्चित करणारे नाशिकच्या प्रभंजन पाध्ये या विद्यार्थ्यांने विकसित केलेले ‘अ‍ॅप’ आता अंतिम टप्प्यात आहे. ‘आयुष’ मंत्रालय या अ‍ॅपचा वापर करणार आहे. विमानतळांवर काम करणाऱ्या ए.टी.सी. कर्मचाऱ्यांची उपलब्धता आणि त्यांच्या कामाच्या पाटय़ांचे सुलभ नियोजन यासाठी केरळच्या अजमल हासन या विद्यार्थ्यांने तयार केलेले ‘अ‍ॅप’ ही हवाई वाहतूक मंत्रालय पुढील महिन्यापासून वापरणार आहे.

देशात असे हजारो ‘इनोव्हेटर्स’ आहेत. राष्ट्रीय नवप्रवर्तन प्रतिष्ठान सारखी संस्था आणि स्मार्ट इंडिया हॅकथॉन, निती आयोगाचे अटल इनोव्हेशन मिशन वा राष्ट्रपती भवनातील नवप्रवर्तन- उत्सवासारखे उपक्रम हे या प्रतिभाशाली इनोव्हेटर्सना उपलब्ध झालेले मंच प्रवर्तन- प्रक्रियेला गती देत आहेत. पण हे सर्व घडून येत असताना इनोव्हेशन – स्टडीजसारख्या अभ्यास – शाखाही विकसित व्हायला हव्यात. शेकडो नव्या संकल्पना जन्म घेत असतात, त्यापैकी नेमक्या किती ‘व्यावसायिकदृष्टय़ा’ निर्विवाद सफलतेच्या टप्प्यापर्यंत जातात? त्याच का जातात आणि इतर कल्पना का जात नाहीत? सफलतेच्या वा अ-सफलतेच्या प्रवासात कल्पनेच्या ताकदीचे, कल्पकाच्या चिकाटीचे आणि व्यावसायिकतेच्या विकासाला पोषक ठरणाऱ्या वातावरणाचे नेमके किती महत्त्व आहे? असते? अशा मूलभूत प्रश्नांची उत्तरे शोधून नवप्रवर्तनाचा मार्ग निर्वेध करण्याची गरज आहे. तसे झाले नाही तर आजचे नवप्रवर्तक उद्या हिरमोड झाल्याने आपल्या प्रतिभेचे पंख आवरून पुन्हा ‘धोपट मार्ग सोडू नको’ हेच गीत गात राहतील. नवप्रवर्तनाचा मार्ग बिकट आहे आणि तसा तो राहणारच. पण त्या मार्गाने चालणाऱ्यांची हिंमत वाढावी यासाठीच्या सध्याच्या सरकारने  सुरू केलेल्या नानाविध प्रयत्नांना त्या प्रयत्नांबद्दलच्या संशोधनाचीही जोड मिळायला हवी. तसे झाले तर नवप्रवर्तकांचे बळ आणखी वाढेल. सध्याचे बहुआयामी, बहुस्तरीय प्रयत्न हा नवप्रवर्तनाचा विशाल पट उलगडण्यासाठी नेटके नेपथ्यही हवे, कसबी दिग्दर्शकही हवेत, प्रेक्षकांचा प्रतिसादही हवाच; पण सर्वात आधी हवी ती नवप्रवर्तनाच्या हजारो नायकांच्या मनोधैर्याची मशागत. स्मार्ट इंडिया हॅकथॉन नेमके हेच करीत आहे!

लेखक भारतीय जनता पक्षाचे उपाध्यक्ष व राज्यसभा सदस्य आहेत. ई-मेल : vinays57@gmail.com