हा सूर जणू शब्दांचे हृद्गत आहे..

ती ‘असते.’ तिचं गाणं ऐकताना, एखादी जीवघेणी जागा गळ्यातून जाताना, डोळ्यांपुढे तिचा चेहरा आला की आपण सुखावतो. मनाच्या तळातून तिला दाद जाते.. ‘काय हे! काय गाऊन गेली. जीव घेईल एक दिवस!’ अशी सणसणीत दाद असते ही.

लता मंगेशकर! विश्वाच्या निर्मात्यानं हे विश्व निर्माण केल्याबद्दल स्वत:लाच दिलेलं हे बक्षीस! गायन या विषयातल्या सगळ्या सौंदर्यकल्पना एकत्र येऊन घडवलेलं प्रमाणबद्ध शिल्प आहे लता मंगेशकर!

या आवाजाला साध्या फूटपट्टय़ा का लावता येत नाहीत? एकच आवाज शिळा, एकसुरी न होता अनेक तपं आपल्यावर अधिराज्य गाजवतो, हे कसं शक्य झालं असावं? प्रत्येक व्यक्ती निराळी असं जरी क्षणभर गृहीत धरलं तरी अनेक भावना या सामायिक असतात. त्यात वैविध्य कसं आणि कुठून आणणार? असे अनेक प्रश्न पडतात. पण हा आवाज कधीच सगळ्यांसाठी सारखा भासला नाही. सगळ्या भावनांसाठी तो एकाच प्रकारे लावण्यात आला नाही. म्हणूनच ‘आवारा’मधल्या नर्गिसचं दु:ख आणि ‘श्री ४२०’मधल्या नर्गिसचं दु:ख वेगळं झालं. ‘गाईड’मधल्या वहिदाचा ‘आज फिर जीने की तमन्ना है’ म्हणतानाचा आनंद हा वहिदाच्याच ‘पिया तोसे नैना लागे रे’ म्हणतानाच्या आनंदापेक्षा वेगळा ठरला. या नायिका त्याच होत्या. अगदी तारुण्यातल्या नवथर भावना, स्वत:वर खूश होणं, प्रेमात पडण्याच्या कल्पनेनंच मोहरून जाणं.. हे सगळं व्यक्त करणारी दोन गाणी (‘भाई बत्तूर भाई बत्तूर’ आणि ‘उडके पवन के संग चलूँगी’) सायराबानूवरच चित्रित होऊनही त्यांच्या आवाजात फरक आहे.. हे सगळं कसं होतं? ५्रूी े४ि’ं३्रल्ल या एका शब्दात ते कसं स्पष्ट व्हावं? प्रणय, मीलन, रुसवाफुगवा, विरह, वंचना, पश्चात्ताप, वात्सल्य, फसवणूक या सगळ्यांना अंतर्गत अनंत छटा आहेत, हे या आवाजातून व्यक्त झाल्यामुळे समजलं अनेकदा.. आणि ऐकणाऱ्यांची भावनिक श्रीमंती वाढली. गाणीच बघू या..

अनुराग ही मनुष्यजातीला मिळालेली देणगी आहे.. कुणावर तरी अनुरक्त होण्यातला, जीव ओवाळून टाकण्यातला आनंद शरीरातल्या प्रत्येक पेशीला जिवंत करत असतो.. जिवंत ठेवत असतो! अनुराग स्वरांतून जागवला लताबाईंनी. ती थरथर.. काळजाला अंतर्बा उजळून टाकणारी ती विशिष्ट जाणीव बाईंच्या आवाजात कायम दरवळते. अनुरागाचा स्पर्श झालेली स्त्री ही वेगळीच. तिच्या श्वासांत, तिच्या रक्तात ‘तो’ वाहतो आहे अखंड. मग त्या निशिगंधाच्या फुलांना गूज सांगणारी किंवा त्याची वाट पाहताना आतून अस्वस्थ, पण त्या बेचैनीतली मजा स्वत: अनुभवणारी ‘धीरे धीरे मचल ए दिले बेकरार’ म्हणणारी ती नायिका.. तिच्यासाठी लताबाई ही उत्कंठा स्वत:च्या स्वरांतून जागवतात. ‘धीरे धीरे मचल’च्या पुढची ओळ ‘कोई आता है’.. तिथे लय किंचित वाढल्यासारखी वाटत नाही? तिथे ते त्याचं येणं ही किती महत्त्वाची घटना ठरली.. त्यात केवढी लगबग आहे.. ‘घडी घडी मोरा दिल धडके’ गाताना ती नाचरी मधुमती सिनेमा न बघतासुद्धा डोळ्यापुढे येते. हे यश जितकं शब्दांचं, चालीचं, तितकंच या नाचऱ्या आवाजाचं. ‘बेताब दिल की तमन्ना यही है’ म्हणताना आपण ‘बेताब’ आहोत हे ती आधीच कबूल करतेय. त्या ‘बेताब’ शब्दाचा उच्चार ‘बेताऽऽऽऽऽ ब’ असा करतात. त्यात खालच्या ‘सा’पासून पंचमाचा एक ठहराव ते वरचा ‘सा’.. एवढं त्या एका मींडेतून फिरून येतात. त्या आवाजाचा तेव्हाचा झोल बघा. ते बेताब होणं यातूनच तर लक्षात आलं आपल्या. आणि त्याच्या अस्तित्वानं भरून जाताना.. त्याच्या विचारांमध्ये असताना स्वत:च्या देहातून येणारी सुगंधी स्पंदनं झेलणं तिलाच कठीण जातंय. ‘जब भी खयालों में तू आये.. मेरे बदन से खुशबू आये.. महके बदन में रहा ना जाये’ ही ती अवस्था.. लताबाई त्या ‘महके बदन’वर आवाज बदलतात चक्क! त्याच्या आठवणींच्या सुगंधाची अत्तरकुपी फुटून शरीरात रक्त बनून वाहत असेल तर तो भेटल्यावर काय होईल? ‘मुरलिया समझकर मुझे तुम उठालो.. बस एक बार होठों से अपने लगा लो ना..’ ही विनवणी स्वस्त आणि बाजारू का वाटत नाही? केवळ ‘मुरलिया’ या शब्दाला असलेल्या कृष्णाच्या संदर्भामुळे? त्या चालीमुळे? नाही! त्यात ‘होठों से अपने लगा लो ना’ ही ओळ म्हणताना त्यातलं समर्पण ऐकू आलं पाहिजे; केवळ आकर्षण नाही. म्हणूनच ‘लता’ समजण्याच्यासुद्धा एक-एक पातळ्या आहेत..

 त्याच्या नकळत त्याच्यावर प्रेम करत राहणं हीसुद्धा एक साधनाच की! त्याच्या डोळ्यातला तो अनामिक सुगंध तसाच राहू दे. त्याला स्पर्शू नयेच कुणी. प्रकाशाचा निरंतर वाहणारा तो थेंब असाच मिरवायचा अभिमानानं. मग आपसूक त्या‘हमने देखी है’मध्ये ‘हमने’ शब्दावर हलकासा जोर दिला जातो.. ‘इल्जाम ना दो’ म्हणताना ती काकुळतीची भावना येते त्या आवाजात. आणि कुणी प्रेमाचाच उपहास केला तर ‘दिल में किसी के प्यार का जलता हुआ दिया, दुनिया की आंधियों से भला ये बुझेगा क्या..’ हे उत्तर त्याला दिलं जातं. ‘दिया’वरचा ठाम मंद्र पंचम लावण्याची पद्धतच कमाल आहे!  तिथेच लताबाई समोरच्या त्या करंटय़ा शंकेला मोडीत काढतात आणि ‘भला’वरची ती जागा किंचित आक्रमक ठेवलीय. त्यामुळे ‘ये बुझेगा क्या’ हा प्रश्न प्रेमाची शंका घेणाऱ्याचाच आत्मविश्वास धुळीला मिळवतो. हाच ठामपणा आणि किंचित जास्त आक्रमकता ‘प्यार किया तो डरना क्या’मध्ये आहे. तिथे दादरा असा काही जम बसवतो की प्रत्येक वेळी पहिल्या मात्रेवर जोर देण्याची संधी बाई सोडत नाहीत.. बघा ‘प्यार’, ‘डरना’ या अक्षरांवरचा जोर ऐका. काय बिशाद कोणी या प्रेमाचा पराभव करेल? पु. शि. रेग्यांनी म्हटल्याप्रमाणे, स्त्री ही ‘पुष्कळा’ आहे. खूप भावनाप्रधान आहे. तिच्याकडे खूप आहे, जे ती सतत उधळून देते प्रियकरावर. हा ‘देण्याचा’ भाव लताबाई फार वेगळा दाखवतात. ‘आजा पिया तोहे प्यार दूँ’मधला आवाज किती आवाहन करणारा! त्याचा जीवनरस बनून तो आवाज त्याच्या प्राणांपर्यंत पोचतो. हा आवाज हा स्वत:चं वर्चस्व गाजवून त्याचा सगळा ताबा स्वत:कडे घेणारा नाही. ज्या काळात स्त्रिया ‘त्याचा’ इगो सांभाळायला धडपडत होत्या, त्या काळातलं हे गाणं असल्यानं स्वत:कडे सगळं दु:ख मागून (तेही त्याचा अहंकार न दुखावता!) त्याला प्रेमात न्हाऊ घालायचा ‘फील’ त्या आवाजातून देतात! ‘मैं जो नही हारी, सजन जरा सोचो?’ हा प्रश्नार्थक पॉज खूप सांगून जाणारा.. ‘चलो सजना जहा तक घट चले’मध्ये ‘खाओगे जब ठोकर होठों से चूम लूँगी’ हे गाताना अशी खनक आहे आवाजात- की त्याला ठोकर खाण्याचाच मोह व्हावा. अरे, किती ते प्रेम.. किती ती काळजी.. किती ते समर्पण.. पुरुष होऊन प्रेम जिंकावं ते याच स्त्रीचं.. हेच वाटून जाईल कुणालाही.

पण एकेकाळच्या प्रियकराला हा आवाज ठणकावतोसुद्धा ‘और भी है गम है जमाने में मुहब्बत के सिवा..’ असं सांगणारा तो आवाज. ‘छोड दे सारी दुनिया किसी के लिये.. ये मुनासिब नहीं आदमी के लिये.. प्यार से भी जरुरी कई काम हैं.. प्यार सब कुछ नहीं ज़िन्दगी के लिये..’ हे त्याला जीव तोडून सांगतेय ती. ‘दुसरा तुम जहाँ क्यूँ बसाते नहीं?’ असं त्याला कळवळून विचारण्यात त्याचंही विश्व उजाड होऊ नये, ही तळमळ दिसते. म्हणजे हे प्रेम या पातळीला पोचलंय!

 लताबाईंच्या आवाजात जन्मजात एक घरंदाजपणा आहे. या आवाजातून कामुकता जेव्हा व्यक्त झाली तेव्हा ती कधीही उथळ किंवा सवंग वाटली नाही. याचं कारण काय असावं? तर त्यात सांभाळली गेलेली ग्रेस. बाईंच्या आवाजातलं स्त्रीत्व अशा वेळी पूर्ण चरम बहरात असतं. ‘निसदिन निसदिन मेरा जुलमी सजन’ बारकाईने ऐकावं. त्यातली ‘जले बैरी मन, सुलगे बदन, आग सी लग जाये हाँ’ या ओळीतली ती आग.. त्या ‘जाये’च्या ‘जा’वर एकवटते. तो रिषभ अक्षरश: चिरत जातो. बापरे! किती वेळा ऐकावं आणि शहारून घ्यावं स्वत:ला! ‘तडप ये दिन-रात की, कसक ये बिन बात की..’ या ठिकाणी ‘तडप’नंतर ‘कसक’ हाच शब्द शैलेंद्रला का सुचला? ‘कसक’ या शब्दात जी कामुकता आहे ती ‘तडप’ या शब्दाच्या पुढची जास्त तीव्र छटा आहे. मग त्याचा उच्चारसुद्धा बाई खूप वेगळा करतात. आणि ‘सजन अब तो बताओ’ला टिपेला गेलेला आवाज ती तगमग तर दाखवून जातोच, पण दुसऱ्याच क्षणी अस्फुट होणारा आवाज.. त्यातला संयमसुद्धा दाखवतो. किती करावं एका ओळीत? कसं सुचलं असेल हे? आता या मूडमध्ये आणि ‘जलता है बदन’च्या मूडमध्ये पुन्हा फरक आहे. त्यातली तगमग जास्त शारीर आणि थेट आहे. कारण ती शेवटी राणी आहे. तिच्यातली स्वामित्वाची भावना तिच्या शृंगारातही डोकावते. ‘सुबह तक कौन जले? दौरपर दौर चले!’ ही किंवा ‘इश्क से कह दो के ले आये कहीं से सावन’ या सगळ्यात एक हुकुमत दिसते. बाईंनी आवाजही तसाच लावलाय.

विरहभावनेचे तर असंख्य प्रकार बाईंच्या आवाजातून व्यक्त झालेत. ‘लो आ गयी उनकी याद, वो नहीं आये’मधला एक बिचारा भाव असो किंवा ‘अखियों को रहने दो’मधला करुण आक्रोश.. विरह हा स्थायीभाव असला तरी आवाजाचा लगाव वेगळा आहे. ‘दो दिल टूटे, दो दिल हारे, दुनियावालों सदके तुम्हारे’मध्ये दुनियेला तळतळाट देणारा हंबरडा आहे.. तो त्या आवाजाला दिलेल्या एका खास व्हायब्रेटोमुळे कापत जातो आपल्याला. असाच वियोग, फसवणूक यातून आलेलं वैफल्यही तेवढंच दाहक. तेव्हा बाईंचा आवाज जबरदस्त तिखट होतो. ‘जब भी जी चाहे नयी दुनिया बसा लेते है लोग’मधला आवाज या प्रकारचा आहे. पण अगदी डोळ्यासमोर जेव्हा प्रियकर परक्या स्त्रीच्या निकट दिसतो तेव्हा अश्रू लपवत म्हटलेलं ‘गैरों पे  करम अपनों पे सितम’ आठवा. यातला आवाज वेगळा आहे. ‘बे मौत कहीं मर जाये न हम’ या ओळीत खरोखरच मरणयातना दिसतात. आपल्याच डोळ्यात पाणी येतं. ‘जाना था हमसे दूर बहाने बना लिये’मध्ये ‘जाना’, ‘हमसे’, ‘दूर’ या प्रत्येक शब्दातल्या पहिल्या अक्षरात हुंदके आहेत.. ज्याला हे ऐकूनही गलबलून येत नाही अशी व्यक्ती म्हणजे टेबल किंवा खुर्ची बनण्याऐवजी चुकून मनुष्यजातीत जन्माला आली असंच म्हणावं लागेल.

आश्चर्य करावं अशा अगणित गोष्टी बाईंच्या गाण्यात पदोपदी आढळतात. द्वंद्वगीतामधली त्यांची भूमिका त्या अचूक ओळखतात. कुठे ती फटकळ आहे, कुठे मिश्कील, कुठे अवखळ, तर कुठे समर्पित वृत्तीची. ‘ये दिल तुमबिन कहीं लगता नहीं’मधली तनुजा अत्यंत assertive आहे. एकदा काय ते सांग.. तुझ्या मनात काय आहे. हे असं आग लावून, आशा लावून तडफडत ठेवणं बरं नाही.. हे ती ठणकावून सांगते. तिथे रफी कायम बचावात्मकच राहिला आहे. तसाच बाईंचा अत्यंत खंबीर आवाज लागतो, उच्चारही तसेच. ‘पत्ता पत्ता बूटा बूटा’मध्ये रफी ‘कोई किसी को चाहे तो क्यूँ गुनाह समझते हैं लोग’ असं तक्रारीच्या सुरात मांडतो. पण बाई ठामपणे ‘बेगाना आलम है सारा’ म्हणत असा काही तेजस्वी पंचम लावतात.. अहाहा! तिथे त्या पुढच्या विजयाची सूचनाच देतात. ‘चाहत के गुल खिलेंगे, चलती रहे हजार आंधियाँ.. हमने तो दिल में ठानी है आज’ वगैरे ओळीतून दिसणारी कणखर स्त्री त्यांच्या आवाजात आधी ऐकू येते, हे महत्त्वाचं. आणि एकूण ज्या पद्धतीने त्या गाण्याला त्यांनी व्यापून टाकलंय, ते केवळ अफाट आहे. इथे मी त्या ‘बूटा’वरच्या बारीक तानेबद्दल बोलायचा मोह टाळते आहे.. जीवघेणी आहे ती! ‘छुपा लो यूँ दिल में प्यार मेरा’, ‘तुम गगन के चंद्रमा’मध्ये हा आवाज समर्पण भावनेत भिजून येतो. ‘संसार से भागे फिरते हो, भगवान को तुम क्या पाओगे?’ हा शारीरिक आकर्षणाला हीन लेखून त्याचं अस्तित्वच नाकारणाऱ्या ढोंगी विरक्तीला केलेला सवाल उपरोधिक बनतो तो बाईंच्या ‘क्या’ या शब्दाच्या अत्यंत उपहासात्मक अशा उच्चारामुळे! ‘ये भोग भी एक तपस्या है.. तुम त्याग के मारे क्या जानो?’ इथे ‘भोग’वरचा तार षड्ज समोरच्याचा जीवच घेतो. ‘हम जनम बिताऽऽऽकर जायेंगे, तुम जनम गँवाकर जाओगे’ इथे तर उपहासाने हसण्याचा भास आहे. हे काय आहे? कसं होऊ शकतं हे एका आवाजातून? स्त्रीच्या स्वभावातले कंगोरे लताबाई स्वत:च्या आवाजातून इतक्या प्रकारे खुलवतात! पुरुष गायकाने गायलेलं गाणं त्या जेव्हा गातात तेव्हा हमखास त्यात लाडिकपणा, स्वरांना जास्त वळसे देणं असे अनेक बदल त्या करतात. ‘दिल विल प्यार व्यार’ गाताना ग्रामीण हेल देतात त्या.. काय काय आणि किती सांगावं? सुखाची परमावधी म्हणजे ‘लता’ हा आवाज. त्या आवाजाला, त्या श्रुतींना, त्या अलौकिक अस्तित्वाला फक्त प्राणातून कृतज्ञ  नमस्कार..

सुधीर मोघेंच्याच शब्दांत सांगायचं तर-

‘हा सूर अनाहत कोठून आला येथे

हा जिथे तरंगे तेथे गाणे उमटे

हा अखंड अविरत अथक वाहता राहे

हा सूर जणू शब्दांचे हृद्गत आहे..’

  mrudulasjoshi@gmail.com