कलाकृतीतून प्रचार होणारच असेल तर तो कशाचा, कुणासाठी व्हायला हवा, या प्रश्नांची उत्तरं चित्रपटकर्ते नागराज मंजुळे आपल्या ‘झुंड’ या चित्रपटातून अप्रत्यक्षपणे देऊन जातात..
हेमंत कर्णिक
‘झुंड’ हा मुख्य धारेतला हिंदूी चित्रपट आहे. प्रेक्षकांचं मनोरंजन होईल अशी खबरदारी त्याच्या निर्मितीत घेतली आहे. अशा मनोरंजनासाठी काय करावं लागतं याचे हिशेब मात्र ‘झुंड’मध्ये वेगळे आहेत. गोष्ट नागपुरात- नागपूरच्या रेल्वेलाइनला लागून असलेल्या झोपडपट्टीत घडते. अधूनमधून झाशी राणी चौक, नागपूर स्टेशन, बस स्टँड, फ्लायओव्हर वगैरे परिसर दिसतात; पण मुख्य घटनास्थळ झोपडपट्टीतले चिंचोळे बोळ, तिथली बकाल वस्ती, घरं, दुकानं. तसंच सर्व पात्रांच्या तोंडी नागपुरी हिंदूी आहे. ‘झुंड’मध्ये नागपूर हे सरळसरळ एक पात्र आहे.
चित्रपटात अमिताभ बच्चन असणं हेच एक मोठ्ठं ‘विधान’ असायला हवं. त्याने काहीतरी भलंमोठं काम करून दाखवायला हवं. पण तसं इथे नाही. इथे अमिताभचं व्यक्तिमत्त्व सर्वसामान्य आहे. झोपडपट्टीतल्या मुलांना उन्नतीचा मार्ग तो दाखवत असला तरी हा ‘तारे जमीं पर’मधल्या आमिर खानसारखा देवदूत नाही. शेवटी आपलाच विजय होणार याची पहिल्यापासून खात्री असल्यासारखा तो बोलत, वागत नाही. त्यामुळे एक मसीहा अवतरतो आणि गरिबी, अज्ञान, अंध:काराच्या गर्तेत खितपत पडलेल्यांना हात देऊन त्यांचं उत्थान करतो असं एक टक्क्यानेसुद्धा सुचवलं जात नाही. इथे तो ‘लार्जर दॅन लाइफ’ मुळीच होत नाही. स्वत:च्या अल्पमतीने, जमेल तेवढा जोर लावत काहीतरी बरं करू बघणारा तो एक साधा मनुष्यच राहतो. ही एका बाजूने अमिताभच्या अभिनयाची आणि दुसरीकडून दिग्दर्शकाच्या संयमी हाताळणीची कमाल आहे. एकदा तर तो- ‘मागितली असती माफी, तर काय बिघडलं असतं? प्रत्येक वेळी जिंकायला हवं असं नाही!’ असा अमिताभच्या प्रतिमेला अजिबातच विसंगत सल्ला देतो! मात्र, कथेच्या ओघात उल्लेख येतो त्याप्रमाणे तो निवृत्तीच्या जवळ आलेला वाटत नाही. त्यापेक्षा मोठा दिसतो. आणखी एक त्रुटी : फुटबॉलचा खेळ इथे मुलगे-मुली एकत्र खेळताना दिसतात. हे चित्रपटाच्या आशयाला सोयीचं असलं तरी असं सर्वत्र असतं का?
त्रुटी, तर्कविसंगत मांडणी यासंदर्भात एक गोष्ट सांगायला हवी. झोपडपट्टीशेजारच्या भिंतीपलीकडे एक उच्चभ्रू कॉलेज आहे. तिथल्या एका मर्सिडीज चालवणाऱ्या मुलीचं वागणं विसंगत म्हणावं का? तिच्या वागण्यात वर्गश्रेष्ठतेची जाणीव नाही. चक्क झोपडपट्टीतल्या मुलाकडे ती बरोबरीच्या नात्याने बघते. त्यांचं सूत जुळत नसलं तरी ती त्याला मदत करू बघते. मग वाटतं, दोन वर्ग एकमेकांपासून पूर्णपणे अलग असायलाच हवेत का? खेळांच्या संदर्भात त्यांचा परस्परसंबंध येतही असेल. यातले कलावंत चित्रपटात काम करणारे, या माध्यमाची माहिती असणारे नाहीत. फ्रेममध्ये परिसर नेहमी येत राहतो. आणि त्यातले रंग मुळीच सुंदर, प्रसन्न होण्याकडे झुकत नाहीत. प्रेक्षक झोपडपट्टी बघतो, झोपडपट्टीतलं जगणं बघतो; कोणा एकाची कथा बघत नाही. ‘झोपडपट्टीतली मुलं, तरुण हे असे जगतात’ एवढंच नोंदवलं जातं. ती क्षुल्लक कारणावरून मारामारी करतात. त्यात निर्माण झालेलं वैर इमानाने सांभाळतात. चोऱ्या करतात. बाईच्या गळ्यातली चेन हिसकतात. अचकटविचकट बोलतात. पण त्यांच्या चित्रणात याचं कुठेही समर्थन नाही. या गोष्टीला ग्लॅमर दिलेलं नाही. उलट, कधी नाही ती मर्यादा ओलांडण्याची मिळालेली संधी निसटून जाते आहे हे लक्षात आल्यावर ते कचरा साफ करतात. भिंतीवर लघवी करणाऱ्यांना अटकाव करतात. धूम्रपान बंद करतात. एकूण, बकालपणाकडून स्वच्छतेकडे, बेबंद जगण्याकडून जबाबदार होण्याकडे, उद्याबाबत बेफिकीर असण्याकडून उद्यासाठी कष्ट करण्याकडे त्यांचा प्रवास होतो.
‘सैराट’फेम रिंकू राजगुरू यात एक आदिवासी मुलगी आहे. तिची भाषा प्रेक्षकांना कळत नाही. पण ती व तिचा बाप एकमेकांशी काय बोलत असतील याची कल्पना येते. त्यांचं जगणं बिगरआदिवासी समाजाला जराही कळत नाही, हे मात्र नीट नोंदवलं जातं. आणि िरकूची चाल! कसलेल्या फुटबॉल प्लेअरची ती चाल आहे. खेळातल्या कौशल्याने केलेलं तिचं ‘सक्षमीकरण’ या चालीतून व्यक्त होतं.
शेवटी ‘झुंड’ ही एक परीकथा आहे. व्यवस्थेने ज्यांना संधी नाकारली आहे अशा तरुणांची परीकथा! अर्थातच यात व्यवस्थेकडून होणारा अन्याय येणार. झोपडपट्टीतील तरुणांकडे सहानुभूतीने बघणारा चित्रपट प्रस्थापित समाजव्यवस्थेला विदारक स्वरूपात दाखवेल, ही अपेक्षा मात्र सफल होत नाही. यातलं व्यवस्थेचं चित्रण बऱ्यापैकी तटस्थ आहे. ही व्यवस्था नियमांवर बोट ठेवणारी आहे, जबाबदारी शक्यतो झटकणारी आहे; पण निर्दय नाही. वास्तवात आहे तसे इथले पोलीस इन्स्पेक्टर झोपडपट्टीतल्या रहिवाशांवर सहजपणे हात उचलतात. पण त्यामागे क्रौर्य असतं असा निष्कर्ष काढता काढता वेगळं काहीतरी होऊन जातं. हीच गोष्ट सरकारी ‘बाबूं’ची. खेडय़ातला ‘मोठा’ माणूस असलेल्या दुकानदाराची आणि शाळा-कॉलेजचालकाची!
सर्वसाधारणपणे जे वर्तन सामाजिक नियमांना धरून आहे- म्हणजे ज्यात खालच्या वर्गाला तुच्छ वागवणं हेच नॉर्मल आहे- त्यापेक्षा वेगळं वागण्याची वेळ कधीतरी येऊ शकते, हे त्यांना पटलं की हे सगळे वेगळं वागतात. सामाजिक व्यवस्था अन्यायकारक असेलही, पण ती राबवणारी प्रत्येक व्यक्ती डोळसपणे, जाणतेपणी अन्याय करत असते असं नाही. माणूस बदलू शकतो आणि माणूस बदलला की व्यवस्थाही बदलते, असा हा (गांधीवादी?) संदेश आहे. या परीकथेतली ‘झुंड’ शेवटी परदेशी जाते खरी; पण तेवढंच. ते तिथे जिंकतात.. इथवर चित्रपट खेचलेला नाही. म्हणजे प्रयत्नाने वर उठता येतं, इतपतच हा संदेश राहतो.
हा चित्रपट काहीसा दीर्घ आहे आणि कोणीही कुशल एडिटर त्याची लांबी किमान अध्र्या-पाऊण तासाने कमी करू शकेल असं म्हटलं जातं. मग दिग्दर्शकाने का नाही केली काटछाट? यात काही दृश्यं निश्चितच अशी आहेत, जी कापून टाकल्याने कथानकाला धक्का लागणार नाही. उदा. आंबेडकर जयंतीच्या वेळचा डीजे लावून होणारा नाच. हा नाच कापला तर फार काही बिघडणार नाही. पण पुढे त्या कर्कश आवाजातून ऐकू येतो अ‍ॅम्ब्युलन्सचा सायरन. अमिताभच्या चेहऱ्यावर चिंता उमटते. पण नाचणाऱ्यांना एका बाजूला करत अ‍ॅम्ब्युलन्सला जाण्यासाठी जागा दिली जाते. मुलं खालच्या वर्गातली असली तरी त्यांना माणुसकी कळते, हे दिग्दर्शकाला दाखवणं इष्ट वाटलं असावं. याच नाचण्याच्या कारणावरून उत्सवाला पैसे देण्याला नकार देणारा दुकानदार शेवटी परदेशी जाण्याच्या खर्चातला वाटा उचलतो. उलट, उत्सवाला वर्गणी देणारा कबाडीवाला मैदानावर आक्रमण करून मुलांचं क्रीडांगण हडप करू पाहतो.
चित्रपटाचा शेवट वैशिष्टय़पूर्ण आहे. विमानतळावर सिक्युरिटी चेकमध्ये डॉनला कमरेचा पट्टा, बूट, सगळं सगळं काढून ठेवावं लागतं आणि तरी मशीन त्याला ‘पास’ करत नाही. त्याच्या खिशात त्याचं हत्यार असलेली कटिंग ब्लेड असते. ती ब्लेड विमानात नेता येत नाही, हा सर्वसाधारण नियम त्याला माहीत नसतो. आणि त्या घटकेच्या ताणतणावात तो ती ब्लेड विसरून गेलेला असतो. ब्लेड टाकून देण्याचं दृश्य स्लो मोशनमध्ये आहे. कॅमेरा थेट ब्लेडच्या समोर आहे. जणू ब्लेड कॅमेऱ्यात टाकली आहे. तुम्हाला ‘फँड्री’ आठवतो? त्यात अगदी शेवटचा सीन दगड भिरकावल्याचा आहे. त्याआधी श्याम बेनेगलच्या ‘अंकुर’मध्येही शेवटी दगड भिरकावला जातो. पण या तीन प्रसंगांत फरक आहे. ‘अंकुर’मध्ये कॅमेरा जमीनदाराच्या घरापासून मागे मागे येतो आणि कॅमेऱ्याच्या निकट उभा असलेला लहान मुलगा दगड जमीनदाराच्या घराच्या दिशेने भिरकावतो. कुठेतरी एक ठिणगी पेटते. त्यातून वणवा उफाळेल वा नाही उफाळणार; पण दिग्दर्शक त्या शक्यतेकडे संकेत करत चित्रपट संपवतो. ‘फँड्री’तला दगड कुठल्या घरावर, माणसावर भिरकावला जात नाही. तो थेट कॅमेऱ्यावर- प्रेक्षकावर येतो. जणू प्रेक्षकच गुन्हेगार आहे! आणि चित्रपट संपतो. ‘झुंड’मधली ब्लेड कचऱ्याच्या डब्यात फेकली जाते. आधीच्या दोन प्रसंगांप्रमाणे ब्लेड फेकणे हे हत्यार उगारल्यासारखं होत नाही. उलट हत्याराचा त्याग केला जातो! एक हिंसक प्रवृत्तीचा तरुण समाजाने घडवलेल्या त्याच्या पिडाला सोडून एक सीमा ओलांडतो. यापेक्षा जास्त प्रतीकात्मक काय असू शकतं?
‘झुंड’चा शेवट विद्रोहाकडे संकेत करत नाही. तो सामोपचाराकडे, उज्ज्वल भविष्याकडे, स्वत:चं नशीब स्वत: घडवण्याकडे, समाजाच्या परिघावर राहणाऱ्या वंचित समाजातल्या मनुष्याने समाजाच्या मुख्य धारेत प्रवेश करण्याकडे तर आहेच; शिवाय त्यातून समाजाचा समर्थ प्रतिनिधी घडण्याकडेसुद्धा निर्देश करतो. चित्रपट हे केवळ कलामाध्यम नाही, तर ते प्रभावी प्रचार माध्यमही आहे, हे ओळखणारा आणि त्यानुसार अगदी ठरवून प्रचार करणारा हा चित्रपट आहे. अर्थात चित्रपट कशाचा प्रचार करतो? काय सांगतो/ सुचवतो? कोणाला संबोधतो? हे प्रश्न अवश्य मनात ठेवावेत.
hemant. karnik@gmail. com
