श्वान, मांजरी असे पाळीव प्राणी पाळण्याचा कल अलीकडच्या काळात वाढू लागला असला तरी अगदी प्राचीन काळापासून पक्षीपालनाचा शौक अस्तित्वात होता. राजेमहाराजांच्या महालांमध्ये देशी-परदेशी पक्ष्यांना एक विशिष्ट स्थान होते. पूर्वीच्या काळी संदेशवहनासाठीदेखील पक्ष्यांचा वापर केला जात होता. अलीकडच्या काळात अशी व्यवस्था आवश्यक नसली तरी पक्षी पाळण्याची मानवी हौस काही कमी झालेली नाही. वेगवेगळय़ा रंगांचे पक्षी पाळण्याकडे अलीकडच्या पक्षिप्रेमी कुटुंबांचा ओढा असतो. साधारण पक्ष्यांपेक्षा विशेष रंगांनी आकर्षक ठरणारे हे पक्षी सध्या लोकप्रिय आहेत. या पक्ष्यांपैकी अतिशय लोकप्रिय असणारी एक प्रजात म्हणजे बझरिगर पक्षी.
मूळचा ऑस्ट्रेलियाचा असलेला हा पक्षी जगभरात मोठय़ा प्रमाणात घरात पाळला जातो. भारतात चुकून ‘बझरिगर’ या पक्ष्याला ‘लव्ह बर्ड’ या नावाने ओळखले जाते. १८०५ मध्ये ऑस्ट्रेलियात पुरातत्त्व खात्यात काम करणाऱ्या जॉर्ज शॉ यांनी पहिल्यांदा हे ब्रीड शोधून काढले. त्यानंतर १८४० मध्ये जॉर्न गोल्ड यांनी हे ब्रीड युरोपमध्ये नेण्यात आले. कालांतराने १८५० मध्ये बझरिगर या पक्ष्याचे ब्रीडिंग सुरू झाले. २० व्या शतकात बझरिगर पक्षी लोकप्रिय झाले. लहान आकारात असल्याने हे पक्षी दिसायला नाजूक आणि रंगामुळे आकर्षक वाटतात. युरोपमध्ये बझरिगर सारखा दिसणारा पक्षी बनविला गेला ज्याला इंग्लिश बझरिगर या नावाने संबोधतात. मात्र हे पक्षी मूळ बझरिगरपेक्षा आकाराने मोठे आहेत.
साधारण सहा इंच लांबीचे हे पक्षी आहेत. या पक्ष्यांनी आपले पंख पसरवले तर १० इंचांपर्यंत ते पसरतात. एकूण ३२ रंगांमध्ये आढळणारे हे बझरिगर पक्षी आपल्या रंगांमुळे विशेष पसंतीस पडतात. लाल, निळा, पिवळा, हिरवा, काळा, करडा, पांढरा अशा विविध गडद रंगात हे पक्षी आढळतात. स्वभावाला थोडे भित्रे पक्षी असले तरी पटकन कोणत्याही माणसाशी मिळतेजुळते घेतात. भारतात सर्वाधिक विकले जाणारे बझरिगर पक्षी आहेत. राज्यातसुद्धा या पक्ष्यांना अधिक मागणी आहे.
चोचीवरी निळी खूण शोभे सुंदर
नर आणि मादी बझरिगर हे दिसायला सारखेच असतात. मात्र नर बझरिगर पक्ष्याच्या चोचीवरची निळी खूण शोभून दिसते. नर आणि मादी यातील फरक ओळखण्यासाठी ही निळी खूण पाहिली जाते. नर पक्ष्याला श्वास घेण्यासाठी ज्या ठिकाणी छिद्र असते तेथे निळा बिंदू असतो. मादी पक्ष्याला हा बिंदू नसतो.
वर्षभरात २५ पिल्लांना जन्म
कॅप्टिव्हिटीमध्ये जलद गतीने या पक्ष्यांचे ब्रीडिंग होऊ शकते. घरात नर आणि मादी एकत्र पाळल्यास वर्षभरात हे पक्षी २५ पिल्लांना जन्म देतात. एका वेळी ४ ते ६ अंडी दिल्यावर १८ ते २१ दिवसांत अंडय़ातून पिल्ले बाहेर येतात. अत्यंत जलद ब्रीडिंग होत असल्याने सध्या या पक्ष्यांचे पालन करून ब्रीडिंग व्यवसाय मोठय़ा प्रमाणात केला जातो.
भाज्या, कडधान्ये, फळांच्या, फुलांच्या बिया, गाजर, काकडी, यांसारखा आहार या पक्ष्यांची उत्तम वाढ होण्यास उपयुक्त ठरतो. या पक्ष्यांना सांभाळण्यास त्रास नसल्याने छंद म्हणून अनेक घरांत हे पक्षी पाळलेले दिसतात. योग्य प्रमाणात जंताची औषधे या पक्ष्यांना दिल्यास जास्त काळ जगतात.
थंडी, ऊन, वारा यापासून काळजी
* बझरिगर पक्ष्यांची थंडी, ऊन, वारा यापासून काळजी घ्यावी लागते. २० ते २४ अंश तापमानात हे पक्षी चांगले राहतात. यापेक्षा तापमानात वाढ झाल्यास या पक्ष्यांना त्रास होतो. सावली आणि ऊन दोन्ही योग्य प्रमाणात या पक्ष्यांना लागते. पावसाळ्यात या पक्ष्यांच्या पिंजऱ्यात बल्ब ठेवावा लागतो. दमट वातावरण बझरिगर पक्ष्यांना सहन होत नाही.
* हे पक्षी जोडीनेच पिंजऱ्यात ठेवावे लागतात असे नाही. स्वतंत्र हे पक्षी राहू शकतात. मात्र बहुतांश वेळा हे पक्षी जोडीने पाळले जातात, कारण जलद ब्रीडिंगचा व्यवसायासाठी उपयोग होतो. या पक्ष्यांच्या माध्यमातून वेगवेगळ्या प्रजाती विकसित केल्या जातात.
* अहमदनगरसारख्या दुष्काळी भागात अनेक तरुणांनी या बझरिगर पक्ष्यांच्या पालनाचा व्यवसाय सुरू केला आहे. पूर्वी केवळ कलकत्ता आणि हैदराबाद येथून हे पक्षी मागवले जात होते.
