शहरबात : तुंगारेश्वर ‘भया’रण्य!

‘अभयारण्य’ या शब्दातच, त्याचा अर्थ दडलेला आहे. अभयारण्य म्हणजे ज्या ठिकाणी पशू, पक्षी, प्राणी अभयपणे म्हणजेच निर्भयपणे फिरू शकतात असे अरण्य. परंतु तुंगारेश्वर अभयारण्यात मागील काही कालावधीपासून मोठय़ा प्रमाणात महाकाय वृक्षांची तोड करून वनसंपत्तीचा ऱ्हास करत वन तस्करांनी धुमाकूळ घातला आहे. तसेच मोठय़ा प्रमाणात जंगलतोड करून त्या जागी मातीभराव करून बेकायदा बांधकामे जोर धरू लागली आहेत. या सर्वाचा परिणाम पशू-पक्ष्यांच्या निर्भयपणे फिरण्यावर होतो आहे.

वनसंपत्ती आणि वन्यजीव :

तुंगारेश्वर अभयारण्यात साग, शिसव, खैर, ऐन, आवळा, हिरडा, बेहडा इत्यादी महत्त्वाच्या वनस्पती आहेत. या विभागात जंगलतोड दिवसरात्र सुरू असून यावर कोणत्याही प्रकारची कारवाई करण्यात येत नसल्याचा आरोप येथील रहिवासी करत आहेत. इको सेन्सेटिव्ह झोनचे नियम सर्रास पायदळी तुडवून हजारो वृक्ष तोडले जात आहेत. बिबटे, रानडुक्कर, ससा, भेकर, मकाक आणि लंगूर यांचे अस्तित्व येथे आहे. पावशा, सर्प गरुड, महाभृंगराज, श्यामा, जंगली पिंगळा, सुभग, पर्ण पक्षी, हळद्या यांसारखे पक्षी येथे आहेत. परंतु तरीही वन्य जीव प्राणी संहारक यांच्यावर वन्य जीव संवर्धन कायद्यांतर्गत कारवाई केली जात नाही. त्यामुळे वन्यजीवांचे संवर्धन करण्यास देखील अपयश आले आहे.

बेकायदा बांधकाम

वन परिक्षेत्रात वन तस्करांबरोबर भूमाफियांच्या बेकायदा बांधकामांनी देखील डोके वर काढले आहे. वनविभागाच्या तथा आदिवासी मालकीच्या जागेवर भूमाफियांनी बेकायदा पाय पसरले असतानाही त्याविरोधात वनाधिकाऱ्यांमार्फत कोणतीही कारवाई केली जात नसल्याचा स्थानिकांचा आरोप आहे. मोठय़ा प्रमाणात जंगलतोड करून त्याजागी मातीभराव करून बेकायदा बांधकामे जोर धरू लागली असून तुंगारेश्वर अभयारण्यातील वनसंपत्ती दिवसेंदिवस नष्ट होण्याच्या मार्गावर आहे.

पर्यटकांचा वाढत वावर

येथे असलेले धबधबे, नव्याने निर्माण होत असलेली छोटी आश्रमे, मंदिरे यामुळे या ठिकाणी अनेक पर्यटक मोठय़ा प्रमाणावर येतात. येथे वाढत असलेला पर्यटकांचा वावर, अभयारण्याच्या माथ्यावर असलेले मंदिरदेखील वन्यजीवांच्या जिवांवर बेतले आहे. येथे होत असलेला घंटानाद, पर्यटकांसोबत येत असलेल्या गाडय़ा त्यामार्फत होणारे ध्वनी आणि वायूप्रदूषण याचा परिमाण थेट पक्ष्यांवर आणि प्राण्यांवर होतो. मोठय़ा आवाजाने वन्यजीवांना असुरक्षित वाटते त्यामुळे ते रस्त्यावर उतरतात आणि कधी कधी आपला जीवदेखील गमावतात. येथे येणाऱ्या पर्यटकांवर वनाधिकाऱ्यांचे नियंत्रण नसल्याचा आरोपदेखील पर्यावरणप्रेमींनी केला आहे. त्यांच्यावर नियंत्रण करणे गरजेचे आहे अन्यथा वनसंपत्ती आपण गमावून बसू.

तुंगारेश्वर अभयारण्यात ज्यात अभयारण्याचा भाग आणि त्यामध्ये मंदिरदेखील तेथे जाणाऱ्या पर्यटकांकडून शासन निर्णयानुसार प्रवेश कर आकारला जातो. आधी भाविकांकडून कर आकाराला जायचा परंतु त्यावर आक्षेप घेतल्याने फक्त पर्यटकांकडून आकाराला जातो. तुंगारेश्वर अभयारण्यात भाविकांसह पर्यटकदेखील मोठय़ा संख्येने येत असतात. त्यामुळे भाविक कोण आणि पर्यटक कोण ही वर्गवारी करणे कठीण असते. कर चुकविण्याच्या नादात पर्यटक भाविक म्हणून प्रवेश करतात आणि अभयारण्यात जातात. या ठिकाणी मुख्य प्रवेशद्वारावर फक्त एक वनरक्षक आहे. त्यामुळे पर्यटकांवर नियंत्रण आणणे शक्य होत नाही. त्यांच्यावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी अतिरिक्त कर्मचाऱ्यांची मागणी प्रशासनाकडे केली असल्याचे तुंगारेश्वर येथील वनाधिकारी दिलीप तोंडे यांनी सांगितले.

बिबटय़ांची संख्या घटली

तुंगारेश्वर अभयारण्यात सुमारे ९ हजार ५०० हेक्टर वन परिक्षेत्र आहे. या अभयारण्यात फेब्रुवारी २०१६ ते जुलै २०१६ या दरम्यान बिबटय़ांच्या इकोलॉजीचे विविध पैलू अभ्यासण्यात आले. बिबटय़ांच्या समस्येशी विविध पर्यावरणीय आणि सामाजिक घटकांतील फरक समजून घेण्यासाठी  बिबटय़ांची इकॉलॉजी या वाइल्ड लाइफ कन्सव्‍‌र्हेशन सोसायटी व वनसंरक्षकतर्फे एक सव्‍‌र्हे करण्यात आला. यांनी केलेल्या सर्वेक्षणात तुंगारेश्वर अभयारण्यात फक्त ५ बिबटे असल्याची धक्कादायक माहिती समोर आली. तसेच संजय गांधी राष्ट्रीय उद्यानाच्या तुलनेत वन्य शाकाहारी प्राण्यांची उपस्थिती व मुबलकता कमी आहे. या ठिकाणी उपद्रव निर्देशांक हा खूप मोठा आहे. असे काही मुद्दे समोर आले.