महिला दिन विशेष
समाजासाठी जगणाऱ्या महिला सामाजिक कार्यकर्त्यांची ओळख करून देण्यासाठी गेल्या चार वर्षांपासून ठाण्यातील ‘फोटो सर्कल सोसायटी’ काम करत आहे. संस्थेच्या वतीने आयोजित करण्यात येणाऱ्या ‘विद्युल्लता’ या अनोख्या छायाचित्र प्रदर्शनातून महिला छायाचित्रकारांनी साकारलेली चित्रकृती ठाणेकरांपर्यंत पोहोचवण्यात येते असते. केवळ त्यांची छायाचित्रेच नव्हे तर त्यांच्या दैनंदिन जीवनाची कथा या छायाचित्र मालिकेतून सगळ्यांसमोर येते. या वर्षीही जागतिक महिला दिनानिमित्त फोटो सर्कल सोसायटी व ठाणे महानगरपालिका यांच्या संयुक्त विद्यमाने ठाणे कलाभवन येथे तीन दिवसीय ‘विद्युल्लता २०१६’ या प्रकाशचित्र प्रदर्शनाचे आयोजन करण्यात आले होते. सामाजिक क्षेत्रात उत्तुंग कामगिरी करणाऱ्या महिलांच्या कार्याचा आढावा घेणारी अनेक प्रकाशचित्रे या प्रदर्शनात मांडण्यात आली होती. या चित्रांमधील निवडक महिलांच्या कार्यकर्तृत्वाचा परिचय करून देण्याचा हा प्रयत्न..
सखींना सोबत घेऊनच रस्ता पार करणाऱ्या वर्षां परचुरे
समाजातील सखींना सोबत घेऊनच रस्ता पार करण्याचा ध्यास घेतलेल्या मोखाडय़ातील सामाजिक कार्यकर्त्यां वर्षां परचुरे यांच्या समाजकार्याचा झरा अखंड वाहतो आहे. खरे पाहता मोखाडा हे ठिकाण ठाणे शहरापासून अगदी तीन तासांच्या अंतरावर आहे. मात्र येथील परिस्थिती पाहून डोळे पाणावल्याशिवाय राहत नाहीत. अर्थात डोळ्यांत अश्रू आणण्यापेक्षा येथील रहिवाशांना सक्षम बनवण्याची आवश्यकता अधिक असल्याचे वर्षांताई सांगतात.
वर्षां परचुरे यांनी १९९७-९८पासून अनेक संघटानंमध्ये काम करण्यास सुरुवात केली. समाजातील तळागाळातील नागरिक तयार करून त्यांना आपल्या गावाबद्दल प्रेम निर्माण करून देणे आणि त्या गावाचा विकास करण्यासाठी प्रोत्साहन देण्याचे कार्य वर्षांताईंनी केले. मानखुर्दपासून सुरू झालेला त्यांच्या या समाजकार्याचा प्रवास मोखाडा येथे पोहोचला. यादरम्यान त्यांनी अपनालय या संस्थेमार्फत कचरा वस्तीत राहणाऱ्या नागरिकांना संघटित केले. विविध भागांतील महिलांना संघटित करून त्यांना बचतगटाचे महत्त्व पटवून दिले. मुलांना चांगले शिक्षण मिळावे यासाठी त्या धडपड करीत होत्या. त्यानंतर १० वर्षे भिवंडी, विक्रमगड, वसई, वाडा आदी ठिकाणी महिला-बालकांचा आर्थिक, सामाजिक, भावनिक विकास करणे हे कार्य केले.
प्रसाद चिकित्सा, जनसेवा फाऊंडेशन आदी माध्यमातून त्यांनी ६५० पेक्षा अधिक बचतगट तयार केले. दोन वर्षांपासून मोखाडा येथील गावात त्यांनी परिवर्तन महिला संस्थेच्या वतीने खेळवाडी नावाची शाळा चालविण्यास सुरुवात केली. गावातील स्थलांतर कमी करण्यासाठी त्यांनी पुढाकार घेतला असून गेल्या वर्षभरात अनेक शिबिरे राबिवली आहेत.
‘स्वयंम्’पूर्ण गाव तयार करण्यासाठी वर्षां परचुरे या सतत प्रयत्नशील असतात. गावातील तरुण सक्षम होण्यासाठी त्यांना रोजगार मार्गदर्शन दिले गेले यामुळे गावातील सोलर लाइट, सोलार ड्रायर ही मुलेच चालवतात. तसेच येथील महिलांनी ब्लाऊजनिर्मिती विभाग सुरू केल्यामुळे त्या आर्थिकदृष्टय़ा सक्षम
झाल्या. वर्षांताईंचे हात सदैव समाजाचा विकास करण्यासाठीच असल्याप्रमाणे त्या कार्यरत आहेत. त्यांनी पत्करलेल्या समाजसेवेच्या व्रतामध्ये त्यांच्या आई-बाबांचा मोलाचा वाटा असल्याचे वर्षांताई आवर्जून सांगतात.
उत्तुंग व्यवसायाची प्रगती आणि समाजसेवा
रुग्णोपयोगी वस्तू अगदी अत्यल्प दरात भाडय़ाने देणे, शासकीय रुग्णालयात नवीन जन्माला आलेल्या बाळांना कपडे वाटप करणे, ही रुग्णालयातील छोटी परंतु अत्यंत महत्वाची गरज असते. डॉक्टरांना अनेक सन्मान मिळतात मात्र रुग्णसेवा करणाऱ्या परिचारिका आणि वॉर्डबॉय यांचेही रुग्णासाठीचे योगदान लक्षात घेऊन त्यांना ‘रुग्ण सेवा सन्मान’ पुरस्कार देणे गरजेचे असते. या सगळ्याची दखल भारती वैद्य यांनी ‘नाना पालकर स्मृती समिती’च्या माध्यमातून घेतली. मूळच्या अंकलेश्वरच्या भारती वैद्य यांनी ‘धनश्री गृहउद्योग’ व्यवसायातून आपली ओळख निर्माण केली. आरोग्यदायी आणि झटपट बनणारे महाराष्ट्रीय पदार्थ हे त्यांच्या धनश्री गृहउद्योगचे वैशिष्टय़ ठरले. रेडी टू कुक या त्यांच्या पदार्थाची मॉल्समध्येसुद्धा मागणी वाढली. व्यवसाय भरभराटीस येत होता, मात्र समाजासाठी आपण काहीतरी देणे लागतो या जाणिवेच्या अस्वस्थ मनाला सामाजिक कार्याची ओढ लागली होती. अंकलेश्वरला असतानाच गुजरातमध्ये वनवासी कल्याण आश्रमाच्या माध्यमातून आदिवासी मुलांसाठी छात्रालय बांधून देण्यात त्यांनी पुढाकार घेतला. आज त्या ठिकाणी २५ विद्यार्थी शिक्षण घेत आहेत. त्यांचे पती राजा वैद्य यांच्या सहकार्याने स्थापन केलेल्या ‘नाना पालकर स्मृती समिती’ची ठाणे शाखा सुरू झाली. यातूनच प्रारंभ झाला निराधारांना आधार देण्याचा, अज्ञानाला ज्ञानी करण्याचा आणि आदिवासी मुलांचे सुदृढ आरोग्य बनवण्याचा. या संस्थेच्या मार्फत इतर कार्यकर्त्यांच्या सहकार्याने अनेक समाजोपयोगी कामे सुरू आहेत. ज्योती जपे व अमृता केळकर या सहकारी महिलांसोबत येऊर येथील पंडित हायस्कूल या आदिवासी शाळेत शंभर मुलांना आठवडय़ातून एकदा पौष्टिक खाऊ वाटप करणे, त्यांच्या आरोग्याकडे लक्ष पुरवत वर्षांतून दोन वेळा हेल्थ चेकअप करून घेणे, असे कार्य भारती वैद्य यांच्या पुढाकाराने होत आहे. नाना पालकर स्मृती समितीमार्फत भारती वैद्य यांनी ‘उत्तरांगण’ हा वृद्धांचे डे केअर असलेला प्रकल्प सुरू केला आहे. या सशुल्क केंद्रात सकाळी ८ ते रात्री ८ पर्यंत वृद्धांची राहण्याची सोय आहे. दिवसभरातील एकांतपणा दूर करणारा, वृद्धांची काळजी घेणारा आणि विविध उपक्रम राबवणारा हा प्रकल्प वृद्धांसाठी आत्मिक आनंद देणारा ठरत आहे.
संसाराचा गाडा रिक्षाच्या चाकावर
शहरात आणि खेडेगावातही एकूणच महिलांच्या प्रवासातल्या असुरक्षिततेचा प्रश्न ऐरणीवर आला असतानाच, ठाण्यात अनामिका भालेराव यांच्या रूपाने शहरांतर्गत प्रवासासाठी स्त्री-रिक्षाचालक मिळणे ही बाब अत्यंत आशादायक आहे. गेल्या दीड वर्षांपासून अनामिका भालेराव रिक्षाचालक म्हणून काम करीत आहेत. मुरबाड तालुक्यातल्या केळशी गावातून लग्न करून ठाण्यात आलेल्या अनामिका भालेराव यांनी कुटुंबाची गरज भागवण्यासाठी शिवणकाम, स्वयंपाकाची कामे, हॉस्पिटलमध्ये नोकरी, शाळेत शिपाई म्हणून काम अशी अनेक कामे केली. पण कितीही राबले तरी त्यातून पुरेसा पैसे मिळत नव्हते. आपण काही तरी वेगळे करावे, अस त्यांना वाटायचे. त्यांचे पती अविनाश यांचा रिक्षा चालविण्याचा व्यवसाय होता, पण स्वत:ची रिक्षा नसल्यामुळे मिळकत कमी असायची. स्वत:ही रिक्षाचालक होण्याच्या निर्धाराने पती अविनाश यांच्याकडून २०११ साली त्या रिक्षा चालवायला शिकल्या. रिक्षा शिकणे हाही त्यांच्यासाठी एक वेगळा अनुभवच होता. घरच्यांचा पूर्ण पाठिंबा त्यांना मिळाला. ‘स्त्रिया विमानही चालवतात, तू रिक्षा चालवायला का घाबरतेस? बिनधास्त चालव, मी तुझ्या पाठीशी आहे,’ असे म्हणून घरात सासू-सासऱ्यांनीही त्यांच्या या धाडसाला पाठबळ दिले. त्या रिक्षा चालवायला गेल्यावर त्यांच्या सासूबाई कशेळी येथून जा-ये करत मुलांकडे लक्ष देतात. त्यामुळे अनामिका यांना रिक्षा शिकून, रिक्षाचालक म्हणून परवाना मिळला. गेल्या दीड वर्षांपासून ठाण्यातील शिवाईनगर ते ठाणे स्टेशनदरम्यान शेअर रिक्षा चालवतात. आता या व्यवसायात त्यांचा जम बसला असून त्या मार्गावरील प्रवाशांकडूनही त्यांना खूप सहकार्य आणि कौतुक होत आहे. ठाण्यात महिलांचा रिक्षा प्रवासाच्या अनेक दुर्दैवी घटनांच्या पाश्र्वभूमीवर, आता खास स्त्रियांसाठी रिक्षा सुरू करण्याचे प्रयत्न ठाणे प्रादेशिक परिवहन प्राधिकरण करणार असल्याचे आश्वासन देण्यात आले आहे.
महिला सक्षमीकरणासाठी ऊर्मिला करमरकरांचे योगदान
बचतग्राम व तंटामुक्त गाव असा पुरस्कार लाभलेले डहाणू तालुक्यातील बोर्डी हे गाव. या गावाचा विकास होण्यासाठी तसेच गावातील महिलांना सक्षम बनविण्यासाठी गेली ३६ वर्षे ऊर्मिला करमरकर या कार्यरत आहेत. डहाणू तालुक्यातील बोर्डी या गावी त्यांचे हे कार्य सुरू आहे. केंद्रशासन पुरस्कृत ‘कृषीक्षेत्रात महिलांचा सहभाग’ या योजनेसाठी ५० शेतकरी महिलांचा गट तयार करून त्यांना या योजनेत सहभागी करून घेतले. कृषी अधिकाऱ्यांकडून मिळालेल्या योग्य मार्गदर्शनामुळे महिलांना एक नवी दिशा मिळाली. या उपक्रमामुळे गावातील महिलांना राज्यस्तीय जिजामाता कृषिभूषण पुरस्कार व प्रयोगशील महिला शेतरी पुरस्कारही प्राप्त झाला आहे. पंचायत समिती, डहाणूच्या माध्यमातून तालुक्यात रस्त्याची व जलसंधारणाची अनेक कामे त्यांनी मार्गी लावली. पाणी अडवा पाणी जिरवा या संकल्पनेतून बोर्डी येथे दोन बंधारे बांधले आहेत. महिला शेतकऱ्यांसाठी जिल्ह्यातील कृषी अधिकाऱ्यांकडून मार्गदर्शनाचे आयोजन, गावातील महिला अनुभवसमृद्ध बनाव्यात या हेतूने महिलांसाठी शैक्षणिक सहलींचे आयोजन, सिव्हिल हॉस्पिटल, ठाणे – टाटा मेमोरियल हॉस्पिटल तसेच के. ई. एम हॉस्पिटल मुंबई, इंडियन कॅन्सर सोसायटी मुंबई ह्यांच्या मार्गदर्शनाखाली नागरिकांसाठी आरोग्य, रक्तदान, रक्तगट निदान, कॅन्सर निदान वगैरे शिबिरांचे आयोजन असे अनेक उपक्रम त्या राबवत असतात. मराठी विज्ञान परिषदेच्या माध्यमातून ऊर्मिलाताईंनी विद्यार्थ्यांसाठी विज्ञानाभिमुख असे विविध उपक्रम राबविले जातात. निबंध स्पर्धा, सर्पविज्ञान, आकाशदर्शन, प्रयोग मेळावा, विज्ञानखेळणी शिबीर, मुलगा मुलगी वयात येताना ह्या दृक्श्राव्य कार्यक्रमांचे आयोजन करण्यात येते. किर्लोस्कर वसुंधरा आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सवाचे आयोजन, अखिल भारतीय विज्ञान संमेलन आदी बोर्डी येथे झाले आहे. बोर्डी येथे सुरू केलेल्या स्फूर्ती बहि:शाल शिक्षण केंद्रामार्फत साहित्य, कला, विज्ञान, इतिहास, आरोग्य आदी विषयावर व्याख्यानांचे आयोजन तसेच योगाभ्यास, गृहविज्ञान, आयुर्वेद, बालसंगोपन, पौष्टिक आहार, फळप्रक्रि या, ग्राहक चळवळ, अंधश्रद्धा निर्मूलन, निसर्गोपचार, स्वयंरोजगार मार्गदर्शन अशा विविध शिबिरांचे आयोजन त्या करत असतात.
संकलन
किन्नरी जाधव , शलाका सरफरे, भाग्यश्री प्रधान, श्रीकांत सावंत
