पाऊस सुरू झाला, की भटक्यांच्या पायांनाही गती येते. वर्षां सहलींपासून ते डोंगरदऱ्यातील पदभ्रमणापर्यंत विविध मोहिमांना उधाण येते. पण याच ओल्याचिंब वाटांवर मग एका मागे एक अपघाताच्या बातम्याही कानी येऊ लागतात. उत्साहाचे बळ पुरविणाऱ्या या वर्षांभ्रमंतीला संयमाचे, सावधानतेचे पाऊलही हवे..
‘पाऊस’ हा एक शब्द उच्चारल्याबरोबर जी काही अनेक चित्रे डोळय़ांपुढे उभी राहतात त्यामध्येच, वर्षां सहलीपासून ते पावसाळी ट्रेकपर्यंत असे मोठे विश्वही लगेच पुढय़ात अवतरते. मृगाचा पहिला पाऊस पडून त्याचा मृद्गंध हवेत मिसळण्याच्या आत इकडे या भटक्यांच्या भावविश्वात वरंध घाट, ठोसेघर, कास, आंबोली, राजमाची, कात्रज-सिंहगड, हरिश्चंद्रगड अशा अनेक ‘ओल्या वाटा’ मनी रुंजी घालू लागतात. ओल्या वाटा, हिरवे डोंगर, कोसळत्या धारा, उसळते प्रवाह, रानफुलांचे सडे आणि ढगांच्या कुशीतून येणारा झिम्मड पाऊस! सारे सारे कसे मन सुखावणारे, मन फुलवणारे होते. हिरवाईची ही दृश्ये वर्तमानपत्रांची पहिली पाने, ‘फेसबुक’च्या ‘वॉल’ आणि ‘व्हॉट्स अॅप’च्या ‘विंडो’ व्यापू लागतात. पण हे सारे चैतन्याचे झरे वाहत असताना मध्येच कुठेतरी मग घसरडय़ा-निसरडय़ा वाटेवरील अपघाताच्या बातम्याही येतात. कुठे कुणी धबधबे-ओढय़ात वाहून गेल्याचेही कानी येते. ढग आणि धुक्यात वाट हरवलेल्या गिर्यारोहकांच्या मदतीच्या याचना सुरू होतात. दरवर्षीचे हे ओरखडे मन खात राहतात. तेव्हा या जखमा आणि चुका होऊ न देण्यासाठी.. हे लक्षात घ्या.
वर्षां ऋतू जेवढा लोभस, भटकण्यासाठी पाय खेचणारा, तेवढाच तो परावलंबी, असुरक्षितही. बहुधा या अत्यंत टोकाच्या दोन अवस्थांमुळेच अनेक अपघात घडतात. केवळ निसर्गाची, त्यातही अनेकदा धबधब्यांची ओढ आणि भ्रमंतीविश्वातील अपरिपक्वता यातून या बहुसंख्य दुर्घटना घडतात.
कुठल्याही ट्रेक, सहलीला जाण्यापूर्वी त्या स्थळाची, ट्रेकची, त्याच्या वाटा-चढाईची पूर्ण माहिती असणे आवश्यक असते. पावसाळय़ात पाऊस, ढग, धुके आणि वादळी वाऱ्यात तर एखादा अनुभवी मार्गदर्शक, माहीतगार बरोबर असणे आवश्यकच आहे. मुळात वर्षांभ्रमंतीची ठिकाणे कुठली हे माहीत असले पाहिजे. राजमाची, तुंग, कात्रज-सिंहगड, रायरेश्वर, रोहिडा, राजगड, भोरगिरी-भीमाशंकर, मल्हारगड, वैराटगड, वरंध घाट-शिवथरघळ ही या ऋतूतील भ्रमंतीची स्थळे. पण अनेक जण अर्धवट माहिती आणि फसवणारी छायाचित्रे पाहात ढाकचा बहिरी, चंदेरी, कलावंतीण, लिंगाणा, वासोटा, जंगली जयगड, भैरववगड, अलंग, मदन, कुलंग, सालोटा या आणि अशा अवघड वाटांवर स्वार होतात आणि मग चुकतात, फसतात, क्वचितप्रसंगी जीवही गमावून बसतात. कुठे जायचे त्या ठिकाणाची, ट्रेकची माहिती नसणे, त्यातील आकर्षणांपासून धोक्यांपर्यंत अशा साऱ्या जाणिवेचा अभाव, सूचना-वेळापत्रकाचे पालन न करणे, यातून मग नको त्या गोष्टी घडत जातात.
ट्रेकिंग, गिर्यारोहण, गिरिभ्रमण या शब्दांखाली चालणारी भ्रमंती आणि कौटुंबिक सहली यामध्ये मुळातच फरक असतो. डोंगरदऱ्या, चिखलमाती, पाऊस-धुके आणि निसर्गाच्या अनंत अडचणी-आव्हाने या डोंगरयात्रांमध्ये असतात. भ्रमंतीतील या आव्हानांचाच विचार न करता बागेत निघाल्यासारखे कुठल्याही डोंगराला भिडले तर अपघात नाही झाला तरच नवल!
निसर्गात जाऊन त्याचा आनंद घेत निरीक्षण-अभ्यास करण्यासाठी ट्रेकिंग, पदभ्रमण हे एक माध्यम आहे. मग अशा माध्यमावर स्वार होताना स्वत: आणि स्वत:भोवतीच्या वस्तू या ‘फिट’ असल्याच पाहिजेत. पण अनेक जण पायांत सँडल, हातात ट्रॅव्हल बॅग आणि डोक्यावर छत्री असा जामानिमा करत या डोंगरदऱ्यांत शिरतात. मग सगळीच अवस्था फाटकी होऊन बसते. पायांत चांगल्या तळव्याचे बूट, अंगात रेनकोट, पाठीवर चांगल्या बंदांची पाठपिशवी (सॅक) आणि डोक्यावर टोपी असा वेश असलाच पाहिजे. असे केले तरच आधारासाठी रिकामे हात आणि भक्कम पाय वापरायला मिळतील.
सॅक भरतानाही आतील वस्तू धो धो पावसात भिजणार नाहीत याची काळजी घेत भराव्यात. त्यामध्ये कॅमेरा, बॅटरी, मोबाइल, चार्जर अशा गोष्टींची काळजी थोडी जास्त घ्यावी. पावसातल्या प्रत्येक वारीवेळी कोरडय़ा कपडय़ांचा एक जादा जोड बरोबर ठेवावा. सॅकमधील वस्तूंमध्ये छोटीशी दोरी, टॉर्च, आवश्यक औषधे, रक्तगट-दूरध्वनी क्रमांक असलेले ओळखपत्र, पाण्याची बाटली, काडय़ापेटी-मेणबत्ती या गोष्टी ‘किरकोळ’ न मानता आठवणीने घ्याव्यात. यातली एखादी छोटी वस्तूही या आडवाटांवर मौल्यवान ठरू शकते.
या पावसाळय़ात आपल्याबरोबर असंख्य छोटय़ा कीटकांपासून ते सरपटणाऱ्या प्राण्यांपर्यंत असे सर्वच जण भटकायला बाहेर पडलेले असतात. दिवसा-सावधपणे यांची भेटगाठ झाली तर त्यांच्या हालचाली टिपणे आनंददायी असते. पण रात्री-बेरात्री, अडचणीच्या ठिकाणी त्यांचे भेटणे त्रासदायक ठरू शकते. सरपटणाऱ्या जीवांची, प्रथमोपचाराची माहिती असणे आवश्यक आहे. मुक्कामाच्या जागा, गडकोटांवरील अडगळीची ठिकाणांवर या अनाहूत मित्रांची गाठभेट पडू शकते. अनेकदा मुक्कामावेळी अंथरुणामध्ये नाहीतर उघडय़ा बुटांमध्येही हे जीव लपून बसतात. यामुळे ‘सावधपण’ सतत असू द्यावे लागते. याच काळात पश्चिम घाटातील घनदाट जंगलातून फिरताना जळवांची पीडा मागे लागते. अशावेळी मोजे आणि बुटांना मीठ चोळल्यास त्याचा काही प्रमाणात फायदा होतो. काही लोक तंबाखूचे पाणीही लावण्यास सुचवतात.
वर्षां ऋतू आणि इतर हंगामात मुळातच खूप फरक असतो. या चार महिन्यांत निसर्ग-पर्यावरणातला जणू प्रत्येकच घटक जागा-सक्रिय झालेला असतो. झोडपणारा पाऊस सर्वत्र पाणी पाणी करतो, वाट अडवतो, नदी-नाले ओसंडून आडवे येतात. पावसापाठी ढग-धुक्यातही हा सारा प्रदेश बुडून जातो. कालपर्यंत उघडय़ा वाटणाऱ्या वाटा गवतात झाकून जातात. वाटेतील दगड-खडकही शेवाळ-पाण्याने निसरडे होतात. या साऱ्याच गोष्टी अपघाताला निमंत्रण देणाऱ्या असतात. डोंगर-पर्वतांचे काठ किंवा गडकिल्ल्यांचे कडे ही एक या दिवसांत हमखास अपघाताची जागा. अनेक दिवसांच्या पावसाने हे काठ ओलेचिंब-शेवाळलेले-घसरडे झालेले असतात. समोरच्या दरीतील गंमत पाहण्यासाठी म्हणून उत्साहात या टोकावर धावणाऱ्या अनेकांचा इथेच कडेलोट झालेला आहे.
पावसातील पाण्याचे धावते जग ही आणखी एक मोहाची जागा! फेसाळत्या, वेगाने वाहणाऱ्या नदीनाल्यांत उतरणे, धबधब्यांखाली उभे राहणे या साऱ्याच गोष्टी पाण्याच्या ओढीतून घडतात.. पण पाण्याची हीच ओढ पुढे काही कळायच्या आत कुणाच्या जीवावरही बेतते. ‘वॉटरफॉल राफ्टिंग’ हे असेच आणखी एक खूळ! उभ्या कडय़ावरून कोसळणाऱ्या पाण्याच्या त्या धारेत दोरीच्या साहाय्याने खाली उतरायचे. पण वेगाने वाहणाऱ्या-कोसळणाऱ्या या धबधब्यांत केवळ पाणीच नाही, तर अनेक छोटे-मोठे दगडही वरून खाली येत असतात. ..धोक्याच्या याच जागा अनेक जण विसरतात आणि जीव गमावून बसतात. चूक कुणाचीतरी असते, पण बदनाम मात्र निसर्ग होतो.
या वाटांवर चालताना त्या निसर्गाची धुंदी चढावी, त्या निसर्गदृश्यांनी बेहोश व्हावे. मग तिथे मदिराचे घोट कशाला? सिगारेटचे चाळे कशाला? दरवर्षी होणाऱ्या अपघातांमध्ये या बेधुंद पावलांचाच समावेश अधिक आढळतो.
खरेतर हा ऋतू चैतन्याने भारलेला, वैविध्याने नटलेला आहे. तो सृजनत्व दाखवणारा आहे. इथे चिंब भिजवणारा पाऊस आहे, धबधब्यांच्या माळा आहेत, हिरवाईचे पट आहेत. रानफुलांची दुनिया याच दिवसांत उमलते, काजव्यांचे जग चमचम करू लागते, इंद्रधनूचे फेर अवतरतात. सारी सृष्टीच अवखळ, अल्लड होऊन जाते. या साऱ्यांचे स्वागत करत, त्याची अनेक गुपिते शोधत फिरावे. अनुभूती घ्यावी, निरीक्षण करावे, छायाचित्रे काढावीत, चित्रे रंगवावीत, त्यावर कविता कराव्यात. काहीही न जमल्यास किमान या हिरवाईला श्वासात भरून घ्यावे. ..ओल्या वाटेवरची ही निर्मळ भ्रमंती तुम्हाला चैतन्याचे देणे देऊन जाईल!
अभिजित बेल्हेकर – abhijit.belhekar@expressindia.com
‘पाऊस’ हा एक शब्द उच्चारल्याबरोबर जी काही अनेक चित्रे डोळय़ांपुढे उभी राहतात त्यामध्येच, वर्षां सहलीपासून ते पावसाळी ट्रेकपर्यंत असे मोठे विश्वही लगेच पुढय़ात अवतरते. मृगाचा पहिला पाऊस पडून त्याचा मृद्गंध हवेत मिसळण्याच्या आत इकडे या भटक्यांच्या भावविश्वात वरंध घाट, ठोसेघर, कास, आंबोली, राजमाची, कात्रज-सिंहगड, हरिश्चंद्रगड अशा अनेक ‘ओल्या वाटा’ मनी रुंजी घालू लागतात. ओल्या वाटा, हिरवे डोंगर, कोसळत्या धारा, उसळते प्रवाह, रानफुलांचे सडे आणि ढगांच्या कुशीतून येणारा झिम्मड पाऊस! सारे सारे कसे मन सुखावणारे, मन फुलवणारे होते. हिरवाईची ही दृश्ये वर्तमानपत्रांची पहिली पाने, ‘फेसबुक’च्या ‘वॉल’ आणि ‘व्हॉट्स अॅप’च्या ‘विंडो’ व्यापू लागतात. पण हे सारे चैतन्याचे झरे वाहत असताना मध्येच कुठेतरी मग घसरडय़ा-निसरडय़ा वाटेवरील अपघाताच्या बातम्याही येतात. कुठे कुणी धबधबे-ओढय़ात वाहून गेल्याचेही कानी येते. ढग आणि धुक्यात वाट हरवलेल्या गिर्यारोहकांच्या मदतीच्या याचना सुरू होतात. दरवर्षीचे हे ओरखडे मन खात राहतात. तेव्हा या जखमा आणि चुका होऊ न देण्यासाठी.. हे लक्षात घ्या.
वर्षां ऋतू जेवढा लोभस, भटकण्यासाठी पाय खेचणारा, तेवढाच तो परावलंबी, असुरक्षितही. बहुधा या अत्यंत टोकाच्या दोन अवस्थांमुळेच अनेक अपघात घडतात. केवळ निसर्गाची, त्यातही अनेकदा धबधब्यांची ओढ आणि भ्रमंतीविश्वातील अपरिपक्वता यातून या बहुसंख्य दुर्घटना घडतात.
कुठल्याही ट्रेक, सहलीला जाण्यापूर्वी त्या स्थळाची, ट्रेकची, त्याच्या वाटा-चढाईची पूर्ण माहिती असणे आवश्यक असते. पावसाळय़ात पाऊस, ढग, धुके आणि वादळी वाऱ्यात तर एखादा अनुभवी मार्गदर्शक, माहीतगार बरोबर असणे आवश्यकच आहे. मुळात वर्षांभ्रमंतीची ठिकाणे कुठली हे माहीत असले पाहिजे. राजमाची, तुंग, कात्रज-सिंहगड, रायरेश्वर, रोहिडा, राजगड, भोरगिरी-भीमाशंकर, मल्हारगड, वैराटगड, वरंध घाट-शिवथरघळ ही या ऋतूतील भ्रमंतीची स्थळे. पण अनेक जण अर्धवट माहिती आणि फसवणारी छायाचित्रे पाहात ढाकचा बहिरी, चंदेरी, कलावंतीण, लिंगाणा, वासोटा, जंगली जयगड, भैरववगड, अलंग, मदन, कुलंग, सालोटा या आणि अशा अवघड वाटांवर स्वार होतात आणि मग चुकतात, फसतात, क्वचितप्रसंगी जीवही गमावून बसतात. कुठे जायचे त्या ठिकाणाची, ट्रेकची माहिती नसणे, त्यातील आकर्षणांपासून धोक्यांपर्यंत अशा साऱ्या जाणिवेचा अभाव, सूचना-वेळापत्रकाचे पालन न करणे, यातून मग नको त्या गोष्टी घडत जातात.
ट्रेकिंग, गिर्यारोहण, गिरिभ्रमण या शब्दांखाली चालणारी भ्रमंती आणि कौटुंबिक सहली यामध्ये मुळातच फरक असतो. डोंगरदऱ्या, चिखलमाती, पाऊस-धुके आणि निसर्गाच्या अनंत अडचणी-आव्हाने या डोंगरयात्रांमध्ये असतात. भ्रमंतीतील या आव्हानांचाच विचार न करता बागेत निघाल्यासारखे कुठल्याही डोंगराला भिडले तर अपघात नाही झाला तरच नवल!
निसर्गात जाऊन त्याचा आनंद घेत निरीक्षण-अभ्यास करण्यासाठी ट्रेकिंग, पदभ्रमण हे एक माध्यम आहे. मग अशा माध्यमावर स्वार होताना स्वत: आणि स्वत:भोवतीच्या वस्तू या ‘फिट’ असल्याच पाहिजेत. पण अनेक जण पायांत सँडल, हातात ट्रॅव्हल बॅग आणि डोक्यावर छत्री असा जामानिमा करत या डोंगरदऱ्यांत शिरतात. मग सगळीच अवस्था फाटकी होऊन बसते. पायांत चांगल्या तळव्याचे बूट, अंगात रेनकोट, पाठीवर चांगल्या बंदांची पाठपिशवी (सॅक) आणि डोक्यावर टोपी असा वेश असलाच पाहिजे. असे केले तरच आधारासाठी रिकामे हात आणि भक्कम पाय वापरायला मिळतील.
सॅक भरतानाही आतील वस्तू धो धो पावसात भिजणार नाहीत याची काळजी घेत भराव्यात. त्यामध्ये कॅमेरा, बॅटरी, मोबाइल, चार्जर अशा गोष्टींची काळजी थोडी जास्त घ्यावी. पावसातल्या प्रत्येक वारीवेळी कोरडय़ा कपडय़ांचा एक जादा जोड बरोबर ठेवावा. सॅकमधील वस्तूंमध्ये छोटीशी दोरी, टॉर्च, आवश्यक औषधे, रक्तगट-दूरध्वनी क्रमांक असलेले ओळखपत्र, पाण्याची बाटली, काडय़ापेटी-मेणबत्ती या गोष्टी ‘किरकोळ’ न मानता आठवणीने घ्याव्यात. यातली एखादी छोटी वस्तूही या आडवाटांवर मौल्यवान ठरू शकते.
या पावसाळय़ात आपल्याबरोबर असंख्य छोटय़ा कीटकांपासून ते सरपटणाऱ्या प्राण्यांपर्यंत असे सर्वच जण भटकायला बाहेर पडलेले असतात. दिवसा-सावधपणे यांची भेटगाठ झाली तर त्यांच्या हालचाली टिपणे आनंददायी असते. पण रात्री-बेरात्री, अडचणीच्या ठिकाणी त्यांचे भेटणे त्रासदायक ठरू शकते. सरपटणाऱ्या जीवांची, प्रथमोपचाराची माहिती असणे आवश्यक आहे. मुक्कामाच्या जागा, गडकोटांवरील अडगळीची ठिकाणांवर या अनाहूत मित्रांची गाठभेट पडू शकते. अनेकदा मुक्कामावेळी अंथरुणामध्ये नाहीतर उघडय़ा बुटांमध्येही हे जीव लपून बसतात. यामुळे ‘सावधपण’ सतत असू द्यावे लागते. याच काळात पश्चिम घाटातील घनदाट जंगलातून फिरताना जळवांची पीडा मागे लागते. अशावेळी मोजे आणि बुटांना मीठ चोळल्यास त्याचा काही प्रमाणात फायदा होतो. काही लोक तंबाखूचे पाणीही लावण्यास सुचवतात.
वर्षां ऋतू आणि इतर हंगामात मुळातच खूप फरक असतो. या चार महिन्यांत निसर्ग-पर्यावरणातला जणू प्रत्येकच घटक जागा-सक्रिय झालेला असतो. झोडपणारा पाऊस सर्वत्र पाणी पाणी करतो, वाट अडवतो, नदी-नाले ओसंडून आडवे येतात. पावसापाठी ढग-धुक्यातही हा सारा प्रदेश बुडून जातो. कालपर्यंत उघडय़ा वाटणाऱ्या वाटा गवतात झाकून जातात. वाटेतील दगड-खडकही शेवाळ-पाण्याने निसरडे होतात. या साऱ्याच गोष्टी अपघाताला निमंत्रण देणाऱ्या असतात. डोंगर-पर्वतांचे काठ किंवा गडकिल्ल्यांचे कडे ही एक या दिवसांत हमखास अपघाताची जागा. अनेक दिवसांच्या पावसाने हे काठ ओलेचिंब-शेवाळलेले-घसरडे झालेले असतात. समोरच्या दरीतील गंमत पाहण्यासाठी म्हणून उत्साहात या टोकावर धावणाऱ्या अनेकांचा इथेच कडेलोट झालेला आहे.
पावसातील पाण्याचे धावते जग ही आणखी एक मोहाची जागा! फेसाळत्या, वेगाने वाहणाऱ्या नदीनाल्यांत उतरणे, धबधब्यांखाली उभे राहणे या साऱ्याच गोष्टी पाण्याच्या ओढीतून घडतात.. पण पाण्याची हीच ओढ पुढे काही कळायच्या आत कुणाच्या जीवावरही बेतते. ‘वॉटरफॉल राफ्टिंग’ हे असेच आणखी एक खूळ! उभ्या कडय़ावरून कोसळणाऱ्या पाण्याच्या त्या धारेत दोरीच्या साहाय्याने खाली उतरायचे. पण वेगाने वाहणाऱ्या-कोसळणाऱ्या या धबधब्यांत केवळ पाणीच नाही, तर अनेक छोटे-मोठे दगडही वरून खाली येत असतात. ..धोक्याच्या याच जागा अनेक जण विसरतात आणि जीव गमावून बसतात. चूक कुणाचीतरी असते, पण बदनाम मात्र निसर्ग होतो.
या वाटांवर चालताना त्या निसर्गाची धुंदी चढावी, त्या निसर्गदृश्यांनी बेहोश व्हावे. मग तिथे मदिराचे घोट कशाला? सिगारेटचे चाळे कशाला? दरवर्षी होणाऱ्या अपघातांमध्ये या बेधुंद पावलांचाच समावेश अधिक आढळतो.
खरेतर हा ऋतू चैतन्याने भारलेला, वैविध्याने नटलेला आहे. तो सृजनत्व दाखवणारा आहे. इथे चिंब भिजवणारा पाऊस आहे, धबधब्यांच्या माळा आहेत, हिरवाईचे पट आहेत. रानफुलांची दुनिया याच दिवसांत उमलते, काजव्यांचे जग चमचम करू लागते, इंद्रधनूचे फेर अवतरतात. सारी सृष्टीच अवखळ, अल्लड होऊन जाते. या साऱ्यांचे स्वागत करत, त्याची अनेक गुपिते शोधत फिरावे. अनुभूती घ्यावी, निरीक्षण करावे, छायाचित्रे काढावीत, चित्रे रंगवावीत, त्यावर कविता कराव्यात. काहीही न जमल्यास किमान या हिरवाईला श्वासात भरून घ्यावे. ..ओल्या वाटेवरची ही निर्मळ भ्रमंती तुम्हाला चैतन्याचे देणे देऊन जाईल!
अभिजित बेल्हेकर – abhijit.belhekar@expressindia.com
