स्वयंपाकातील बनवलेल्या पदार्थाला चांगली चव व विशिष्ट गंध येण्यासाठी पुदिन्याचा वापर केला जातो. पदार्थाची चव वाढवण्याबरोबरच तो पदार्थ सकस व आरोग्यपूर्ण बनवण्याचे काम पुदिना करतो. पुदिना हा मूळचा युरोपातील असून नंतर तो चीन व जपानमध्ये प्रसिद्ध झाला व त्याच काळात भारतामध्येही तो वापरला जाऊ लागला. भारतात पुदिना सर्वत्र उगवतो. पुदिन्याची पाने ही आकाराने तुळशीच्या पानांप्रमाणे परंतु जास्त गर्द हिरवी, लहान व लंबगोल असतात. या रोपांना एक विशिष्ट गंध असतो. पुदिन्याला संस्कृतमध्ये पुलिहा, इंग्रजीत फिल्डिमट तर शास्त्रीय भाषेमध्ये मेन्था पिपरिता म्हणतात. तो लॅबियाटी या कुळातील आहे.
हजारपेक्षा जास्त प्रीमियम लेखांचा आस्वाद घ्या ई-पेपर अर्काइव्हचा पूर्ण अॅक्सेस कार्यक्रमांमध्ये निवडक सदस्यांना सहभागी होण्याची संधी ई-पेपर डाउनलोड करण्याची सुविधा
औषधी गुणधर्म
आयुर्वेदानुसार पुदिना हा दीपक, पाचक, रुचकर स्वादप्रिय, हृदय, उष्ण वात व कफ दोषहारक व कृमीनाशक आहे. तसेच पुदिन्यामध्ये कॅल्शिअम लोह, फॉस्फरस क, ड व ई जीवनसत्त्व भरपूर प्रमाणात असते तर ब जीवनसत्त्व अत्यल्प प्रमाणात असते. त्याचबरोबर प्रथिने, आद्र्रता, खनिजे, तंतुमय व पिष्टमय पदार्थ या सर्व गुणांनी परिपूर्ण असलेला पुदिना आरोग्य चांगले राखण्यासाठी उत्तम आहे. असे म्हणतात की, ज्याच्या घरामध्ये कायम पुदिन्याचा वास आहे त्याच्या घरामध्ये सर्दी-खोकला हे आजार वाऱ्यालाही उभे राहत नाहीत. त्याचे औषधी गुणधर्म नक्कीच शरीराला लाभदायक आहेत. म्हणून प्रत्येकाने घराघरातून तुळशीप्रमाणेच पुदिना लावला पाहिजे.
उपयोग
० पुदिना हा दीपक, पाचक असल्याने तो अपचन, आम्लपित्त, उलटी, मळमळ या विकारांवर उपयुक्त आहे. सकाळ-संध्याकाळ १-१ चमचा पुदिना रस घेतल्याने पचन क्रिया सुधारून वरील विकार दूर होतात.
० पुदिना कृमीनाशक असल्याने लहान मुलांना जंत झाले असतील तर त्यांना १ चमचा दोन वेळा पुदिना रस द्यावा.
० पोटदुखीचा त्रास होत असेल तर अशा वेळी पुदिन्याचा रस १ चमचा आणि आल्याचा रस १ चमचा घेऊन त्यात चिमूटभर िहग व संधव घालून ते प्यावे. याने पोटदुखी निश्चितच थांबते.
० भूक मंद झाली असेल व पोटात गुबारा धरला असेल तर अशा वेळी पुदिना, तुळशी, आले, जिरे, मिरे, आवळा यांचा काढा करून तो प्यावा. यामुळे पचनशक्ती सुधारून भूक चांगली लागते व आतडय़ांची हालचाल वाढून पोटातील गॅस कमी होतो.
० सर्दी-खोकला व ताप यांचा त्रास जाणवत असेल तर त्या वेळी पुदिना, तुळस व आले यांच्यापासून बनविलेला काढा कपभर प्यावा. या काढय़ाने त्वरित ताप कमी होऊन आराम मिळतो. तसेच सर्दीमुळे नाक चोंदले असेल तर अशा वेळी २ थेंब पुदिन्याचा रस नाकामध्ये टाकल्यास सर्दीपासून आराम मिळतो.
० पुदिन्यामध्ये अ, क व ई जीवनसत्त्व भरपूर असल्यामुळे एकूणच आरोग्य सुधारण्यासाठी पुदिन्याचा वापर करावा.
० डोळ्यांचे विकार तसेच रातांधळेपणा या विकारावर पुदिन्याचा वापर नियमित करावा. यामध्ये असणाऱ्या अ जीवनसत्त्वामुळे डोळ्यांचे विकार कमी होतात.
० त्वचाविकारांवर पुदिन्याचा रस अत्यंत गुणकारी आहे. खरूज, नायटा या विकारांवर पुदिन्याचा रस त्वचेवर चोळावा तसेच १-१ चमचा पुदिना रस सकाळ- संध्याकाळ घ्यावा.
० मुखदरुगधी नाहीशी करण्यासाठी तसेच हिरडय़ा बळकट करून दंतक्षय थांबवण्यासाठी ताजी पुदिन्याची पाने रोज सकाळी चावावीत. यामुळे दात किडत नाहीत तसेच जिभेवरील पांढरा थर कमी होऊन तोंड स्वच्छ व सुगंधी राहते.
० चेहऱ्यावर मुरुमे, पुटकुळ्या, पांढरे डाग व चेहऱ्याची त्वचा कोरडी झाली असेल तर हे विकार कमी करण्यासाठी पुदिन्याचा रस, लोणी (ताजे) व मध एकत्र करून चेहऱ्याला मालिश करावे.
० बाळंतिणीला जर अतिरिक्त दुधाचा त्रास होत असेल तर दूध कमी करण्यासाठी तिच्या आहारात पुदिन्याचा वापर करावा. पुदिन्यामुळे काही प्रमाणात दुधाचे शोषण होते.
० आरोग्य चांगले राखण्यासाठी घरातील गृहिणीने पुदिन्यापासून बनविलेले वेगवेगळे पदार्थ कल्पकतेने स्वयंपाकघरात वापरावेत. भाजी, आमटी करताना तसेच रुचकर चटणी करताना पुदिन्याचा वापर जरूर करावा, त्यामुळे भोजनाचा स्वाद वाढतो व घेतलेले भोजन व्यवस्थित पचते. तसेच त्याच्या औषधी गुणधर्मामुळे आरोग्य चांगले राहते.
० हाय कोलेस्टेरॉल, मधुमेह, रक्तदाब, लठ्ठपणा, संधिवात, आमवात हे विकार दूर करण्यासाठी आवळा, पुदिना, तुळस यांच्यापासून बनवलेला काढा नियमित प्यावा. यामुळे शरीराची पचनशक्ती सुधारून शरीरातील विषद्रव्ये लघवी व शौचावाटे बाहेर फेकली जातात व वरील आजार आटोक्यात राहतात.
० पुदिन्याचा वापर वर्षभर करता यावा यासाठी पुदिना सुकवून त्याचे सूक्ष्म चूर्ण बनवून आहारामध्ये वापरावे.
डॉ. शारदा महांडुळे sharda.mahandule@gmail.com
(सदर समाप्त)
औषधी गुणधर्म
आयुर्वेदानुसार पुदिना हा दीपक, पाचक, रुचकर स्वादप्रिय, हृदय, उष्ण वात व कफ दोषहारक व कृमीनाशक आहे. तसेच पुदिन्यामध्ये कॅल्शिअम लोह, फॉस्फरस क, ड व ई जीवनसत्त्व भरपूर प्रमाणात असते तर ब जीवनसत्त्व अत्यल्प प्रमाणात असते. त्याचबरोबर प्रथिने, आद्र्रता, खनिजे, तंतुमय व पिष्टमय पदार्थ या सर्व गुणांनी परिपूर्ण असलेला पुदिना आरोग्य चांगले राखण्यासाठी उत्तम आहे. असे म्हणतात की, ज्याच्या घरामध्ये कायम पुदिन्याचा वास आहे त्याच्या घरामध्ये सर्दी-खोकला हे आजार वाऱ्यालाही उभे राहत नाहीत. त्याचे औषधी गुणधर्म नक्कीच शरीराला लाभदायक आहेत. म्हणून प्रत्येकाने घराघरातून तुळशीप्रमाणेच पुदिना लावला पाहिजे.
उपयोग
० पुदिना हा दीपक, पाचक असल्याने तो अपचन, आम्लपित्त, उलटी, मळमळ या विकारांवर उपयुक्त आहे. सकाळ-संध्याकाळ १-१ चमचा पुदिना रस घेतल्याने पचन क्रिया सुधारून वरील विकार दूर होतात.
० पुदिना कृमीनाशक असल्याने लहान मुलांना जंत झाले असतील तर त्यांना १ चमचा दोन वेळा पुदिना रस द्यावा.
० पोटदुखीचा त्रास होत असेल तर अशा वेळी पुदिन्याचा रस १ चमचा आणि आल्याचा रस १ चमचा घेऊन त्यात चिमूटभर िहग व संधव घालून ते प्यावे. याने पोटदुखी निश्चितच थांबते.
० भूक मंद झाली असेल व पोटात गुबारा धरला असेल तर अशा वेळी पुदिना, तुळशी, आले, जिरे, मिरे, आवळा यांचा काढा करून तो प्यावा. यामुळे पचनशक्ती सुधारून भूक चांगली लागते व आतडय़ांची हालचाल वाढून पोटातील गॅस कमी होतो.
० सर्दी-खोकला व ताप यांचा त्रास जाणवत असेल तर त्या वेळी पुदिना, तुळस व आले यांच्यापासून बनविलेला काढा कपभर प्यावा. या काढय़ाने त्वरित ताप कमी होऊन आराम मिळतो. तसेच सर्दीमुळे नाक चोंदले असेल तर अशा वेळी २ थेंब पुदिन्याचा रस नाकामध्ये टाकल्यास सर्दीपासून आराम मिळतो.
० पुदिन्यामध्ये अ, क व ई जीवनसत्त्व भरपूर असल्यामुळे एकूणच आरोग्य सुधारण्यासाठी पुदिन्याचा वापर करावा.
० डोळ्यांचे विकार तसेच रातांधळेपणा या विकारावर पुदिन्याचा वापर नियमित करावा. यामध्ये असणाऱ्या अ जीवनसत्त्वामुळे डोळ्यांचे विकार कमी होतात.
० त्वचाविकारांवर पुदिन्याचा रस अत्यंत गुणकारी आहे. खरूज, नायटा या विकारांवर पुदिन्याचा रस त्वचेवर चोळावा तसेच १-१ चमचा पुदिना रस सकाळ- संध्याकाळ घ्यावा.
० मुखदरुगधी नाहीशी करण्यासाठी तसेच हिरडय़ा बळकट करून दंतक्षय थांबवण्यासाठी ताजी पुदिन्याची पाने रोज सकाळी चावावीत. यामुळे दात किडत नाहीत तसेच जिभेवरील पांढरा थर कमी होऊन तोंड स्वच्छ व सुगंधी राहते.
० चेहऱ्यावर मुरुमे, पुटकुळ्या, पांढरे डाग व चेहऱ्याची त्वचा कोरडी झाली असेल तर हे विकार कमी करण्यासाठी पुदिन्याचा रस, लोणी (ताजे) व मध एकत्र करून चेहऱ्याला मालिश करावे.
० बाळंतिणीला जर अतिरिक्त दुधाचा त्रास होत असेल तर दूध कमी करण्यासाठी तिच्या आहारात पुदिन्याचा वापर करावा. पुदिन्यामुळे काही प्रमाणात दुधाचे शोषण होते.
० आरोग्य चांगले राखण्यासाठी घरातील गृहिणीने पुदिन्यापासून बनविलेले वेगवेगळे पदार्थ कल्पकतेने स्वयंपाकघरात वापरावेत. भाजी, आमटी करताना तसेच रुचकर चटणी करताना पुदिन्याचा वापर जरूर करावा, त्यामुळे भोजनाचा स्वाद वाढतो व घेतलेले भोजन व्यवस्थित पचते. तसेच त्याच्या औषधी गुणधर्मामुळे आरोग्य चांगले राहते.
० हाय कोलेस्टेरॉल, मधुमेह, रक्तदाब, लठ्ठपणा, संधिवात, आमवात हे विकार दूर करण्यासाठी आवळा, पुदिना, तुळस यांच्यापासून बनवलेला काढा नियमित प्यावा. यामुळे शरीराची पचनशक्ती सुधारून शरीरातील विषद्रव्ये लघवी व शौचावाटे बाहेर फेकली जातात व वरील आजार आटोक्यात राहतात.
० पुदिन्याचा वापर वर्षभर करता यावा यासाठी पुदिना सुकवून त्याचे सूक्ष्म चूर्ण बनवून आहारामध्ये वापरावे.
डॉ. शारदा महांडुळे sharda.mahandule@gmail.com
(सदर समाप्त)
