एमपीएससी : (मुख्य परीक्षा, पेपर – ३ )

राज्याची आरोग्य व्यवस्था : राज्यातील आरोग्य व्यवस्थेची रचना त्रिस्तरीय आहे. प्राथमिक स्तरावर प्राथमिक आरोग्य केंद्र आणि उपकेंद्रे येतात.
१) उपकेंद्र : सर्वसाधारणपणे जेथे लोकसंख्या तीन हजार ते पाच हजार आहे, तिथे ही उपकेंद्रे असतात. या उपकेंद्रांवर एका आरोग्य कार्यकर्तीची नेमणूक करण्यात येते. यांना ‘साहाय्यक परिचारिका दाई’ असे संबोधण्यात येते. त्याचबरोबर एक पुरुष व एक महिला आरोग्य साहाय्यक नेमली जाते. प्रत्येकी सहा उपकेंद्रांसाठी एक पुरुष व आरोग्य पर्यवेक्षक नेमला जातो.
२) प्राथमिक आरोग्य केंद्र : साधरणत: सहा उपकेंद्रांसाठी एक रेफरल युनिट म्हणून प्राथमिक आरोग्य केंद्र काम करते. लोकसंख्येचा विचार केला तर सर्वसाधारण प्रदेशात
३० हजार लोकसंख्येमागे आणि दुर्गम, डोंगराळ प्रदेशात २० हजार लोकसंख्येमागे एक प्राथमिक आरोग्य केंद्र असते. प्रत्येक प्राथमिक आरोग्य केंद्रात एक आरोग्य अधिकारी व त्याच्या सहाय्यासाठी १४ निमवैद्यकीय व इतर कर्मचारी असतात. प्राथमिक आरोग्य केंद्र अहोरात्र सेवा देते. उद्भवणाऱ्या आजारांवर स्थानिक पातळीवर नियंत्रण मिळवणे, राष्ट्रीय आरोग्य कार्यक्रमांची अंमलबजावणी करणे, महत्त्वपूर्ण आकडेवारी गोळा करणे, रेफरल व प्रयोगशाळेच्या सेवा पुरवणे इत्यादी कामे प्राथमिक आरोग्य केंद्र पार पाडते.
३) द्वितीय स्तर : या स्तरावर जिल्हा रुग्णालय, उपजिल्हा रुग्णालय व तालुक्याच्या ठिकाणी असलेले सामुदायिक आरोग्य केंद्र यांचा समावेश होतो. जिल्हा रुग्णालय प्राथमिक आणि द्वितीय स्तरामध्ये दुवा म्हणून काम करते. जिल्हा रुग्णालयाचा प्रमुख म्हणून प्रमुख वैद्यकीय अधिकारी काम करतो. महाराष्ट्रात जिल्हा रुग्णालयांबरोबरच उपजिल्हा रुग्णालये स्थापन करण्यात आली आहेत.
समुदाय आरोग्य केंद्र : तालुक्याच्या ठिकाणी समुदाय आरोग्य केंद्रे असतात. येथे मूलभूत आरोग्य सेवा उपलब्ध केल्या जातात. येथे किमान चार तज्ज्ञ डॉक्टर- ज्यात शल्यचिकित्सक, बालरोगतज्ज्ञ, स्त्रीरोगतज्ज्ञ तसेच फिजिशियन असतो. येथून रुग्ण जिल्हा रुग्णालय किंवा वैद्यकीय महाविद्यालयात पाठवला जाऊ शकतो.
(भाग पहिला)
डॉ. जी. आर. पाटील -grpatil2020@gmail.com