आनंद कानिटकर
आशियाई देशात सापडलेल्या शिलालेख, नाणी यांतून दिसणाऱ्या धार्मिक, राजकीय आणि आर्थिक संदर्भाच्या सहाय्याने या देशांतील वैशिष्टय़पूर्ण प्राचीन मंदिरांचा आणि या मंदिरांच्या स्थापत्यात वापरल्या गेलेल्या संकल्पना, स्थापत्य शैलींचा आढावा घेणारे सदर
प्राचीन भारतातील संपन्न वारशाचा प्रभाव केवळ दक्षिण आशियाच नाही तर आग्नेय आशिया तसेच मध्य आशियातील अनेक देशांवर पडला होता. व्यापारानिमित्त प्राचीन भारताचा अनेक देशांशी संपर्क आलेला होता. विसाव्या शतकात ‘बृहत्तर भारत’ किंवा भारतीयीकरण झालेली राष्ट्रे म्हणून या देशांचा अभ्यास काही प्रमाणात भारतीय अभ्यासकांनी केला. परंतु त्यात स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर निर्माण झालेला राष्ट्रवाद अधिक होता. भारतदेखील युरोपातील राष्ट्रांपेक्षा कमी नाही हे दाखवण्याकडे जास्त कल होता. एकविसाव्या शतकात आशियातील भारतीय वारशाचा म्हणावा तितका अभ्यास झालेला नाही आणि तो सामान्य लोकांसमोर आलेला नाही.
आग्नेय आशियामध्ये व्हिएतनाम, लाओस, कंबोडिया, थायलंड, म्यानमार आणि इंडोनेशिया या देशामंध्ये प्राचीन काळापासून भारतीय संस्कृती पोचली होती. या देशांतील सांस्कृतिक वारशावर म्हणजे चालीरीती, परंपरा, शिल्प, स्थापत्य, धर्म, व्यक्तिनामे, ग्रामनामे इत्यादी बाबतीत भारतीय प्रभाव दिसून येतो. किमान इ. स. पाचव्या शतकापासून आपल्याला शिलालेख, नाणी यांच्याद्वारे भारतीय संस्कृतीचे अवशेष या देशामंध्ये आढळतात. भारतीय संस्कृतीबरोबर हिंदू आणि बौद्ध धर्म आग्नेय आशियात पोचले होते. आणि त्याचाच परिपाक आपल्याला तेथील प्राचीन हिंदू आणि बौद्ध मंदिरांतून पाहायला मिळतो.
हिंदू आणि बौद्ध तत्त्वज्ञान, धार्मिक परंपरा, भारतीय मंदिर स्थापत्य शैलीचा अंगीकार केल्यानंतर आग्नेय आशियात इ. स. सहाव्या शतकापासून विविध हिंदू आणि बौद्ध मंदिरे आणि स्तूप उभारले गेले. भारतीय प्रभावासोबत त्यात या प्रत्येक देशातील स्थानिक स्थापत्य आणि शिल्प शैलीचा प्रभावही दिसून येतो. आजूबाजूच्या परिसराचा विचार करून आग्नेय आशियातील या मंदिरांची दगड, विटा, चुना यांच्या सहाय्याने केलेली विविध प्रकारची स्थापत्य रचना ही अजूनही महाराष्ट्रातील वाचकांना काहीशी अपरिचित आहे.
सध्याच्या सोशल मीडियाच्या काळात आग्नेय आशियातील मंदिरांची अथवा सापडणाऱ्या मूर्तीची अर्धवट किंवा बऱ्याचदा चुकीची माहिती फॉरवर्ड केली जाते.
आग्नेय आशियातील व्हिएतनाम, लाओस, कंबोडिया, थायलंड, म्यानमार आणि इंडोनेशिया या देशांत सापडलेल्या शिलालेख, नाणी यांतून दिसणाऱ्या धार्मिक, राजकीय आणि आर्थिक संदर्भाच्या सहाय्याने या देशांतील मंदिरांचा आणि या प्रत्येक देशात मंदिर स्थापत्यात वापरल्या गेलेल्या संज्ञा, संकल्पना, स्थापत्य शैलींचा आढावा घेणारी ही लेखमाला. या लेखमालेसाठी शैव, वैष्णव, बौद्ध (महायान, तंत्रयान) इत्यादी तसेच स्थापत्य आणि शिल्पांच्या दृष्टीने वैशिष्टय़पूर्ण मंदिरांची निवड केली आहे.
भारतीय मंदिर : संकल्पना
भारतीय स्थापत्यातील एक महत्त्वाचा स्थापत्य प्रकार म्हणजे मंदिर स्थापत्य. भारतात जरी गुप्तकाळामधील म्हणजे इ. स. चौथ्या, पाचव्या शतकापासून मंदिरांचे अवशेष आढळत असले तरी त्याआधीच्या काळातही मंदिर निर्मिती होत होती हे उत्खननात सापडलेल्या काही अवशेषांवरून लक्षात येते, तर गुप्तकालापूर्वीच्या काही शिलालेखांतून मंदिर निर्मितीचे उल्लेखही आढळून आले आहेत. इ. स. पूर्व तिसऱ्या शतकातील कौटिल्याच्या अर्थशास्त्र या ग्रंथातही मंदिरांचे उल्लेख आढळतात.
भारतात दगड, विटा, लाकूड, चुना, इत्यादींच्या सहाय्याने मंदिरनिर्मिती केलेली आढळून येते. अनेकदा मंदिराचा मुख्य भाग दगडात तर शिखर विटांमध्ये बांधल्याचे दिसून येते. संपूर्णपणे विटांनी बांधलेले भितरगाव (उत्तर प्रदेश) येथील गुप्तकाळातील मंदिर अजूनही पंधराशे वर्षे उभे आहे. तर महाराष्ट्रात तेर या गावातील उत्तरेश्वर आणि कालेश्वर ही प्राचीन मंदिरे संपूर्णपणे विटांनी बांधलेली आहे. या दगड–विटांनी बांधलेल्या मंदिरांवर शंखपूड, चुना इत्यादींच्या मिश्रणाने तयार केलेला लेप दिला जात असे. तसेच विटांच्या मंदिरांवर याच मिश्रणातून तयार केलेल्या मूर्तीदेखील बाभिंतींवर लावल्या जात असत. गुप्तकाळातील मंदिरांचे स्वरूप अगदी साधे म्हणजे चौकोनी गर्भगृह (गाभारा) आणि असल्यास त्यापुढे छोटासा दोन खांबांचा मंडप असे होते.
मंदिराचा मुख्य भाग म्हणजे गर्भगृह (गाभारा). हा जाड भिंतींचा, चौकोनी असतो जिथे शिविलग किंवा मुख्य देवतेची मूर्ती स्थापन केलेली असते. प्रासाद किंवा मंदिर हे या गर्भगृहाचे कवच असते त्यामुळे अनेकदा प्राचीन मंदिरांची पुनर्बाधणी झाली तरी गाभारा हा मूळचाच ठेवलेला असतो. या गर्भगृहाच्या वरील बाजूला प्रमाणबद्ध शिखर असते.
मंदिरात गर्भगृह, त्यापुढील छोटय़ाशा जागेत अंतराळ, पुढे मंडप अशी आडवी रचना असते तर गर्भगृहाच्या वरच्या बाजूला शिखर असते. गर्भगृहाच्या पुढे असणाऱ्या मंडपांवर शिखरे असली तरी ती गर्भगृहावरील शिखरापेक्षा कमी उंचीची असतात. मंदिर आणि मंदिराचे शिखर हे लांबून बघितल्यावर एखाद्या पर्वताप्रमाणे भासते अशी कल्पना केलेली आहे. इ. स. सहाव्या शतकात वराहमिहिराने लिहिलेल्या बृहत्संहिता या ग्रंथात तसेच मत्स्यपुराणात विविध प्रासादांचे प्रकार सांगताना त्यासाठी मेरू, मंदार आणि कैलास अशी पर्वतांची नावेही वापरली आहेत. मेरू पर्वत हा पृथ्वीचे नाभिस्थान आहे, मंदार पर्वत हा सागरमंथनात सागर घुसळण्यासाठी कूर्माच्या पाठीवर ठेवला होता, तर कैलास पर्वतावर शंकराचा निवास असतो अशा प्राचीन भारतीय संकल्पना आहेत. त्यामुळे भारतीय मंदिर हे अनेकदा पर्वताप्रमाणे विशेषत: मेरू पर्वताप्रमाणे पृथ्वीचा मध्य असल्याचे दाखले दिले जातात.
गर्भगृहात जिथे शिविलग किंवा मूर्ती स्थापन केलेली असते त्यावरच मुख्य शिखर असते. ही मूर्ती अथवा शिविलग ज्या पीठावर स्थापन केलेले असते त्या पीठाच्या केंद्रिबदूपासून ते शिखराच्या अखेरच्या टोकापर्यंतच्या बिंदूपर्यंतची अदृश्य रेखा त्या मंदिराचा अक्ष मानला जातो. मंदिराच्या शिखराच्या केंद्रिबदूपासून ती रेषा अनंतात एका बिंदूपर्यंत जाऊन भिडते. ही गर्भगृहातील मूर्तीखालील केंद्रिबदूपासून निघणारी आणि अनंतातील एका बिंदूला जाऊन भिडणारा हा अक्ष हाच जगाचा किंवा विश्वाचा मध्य आहे असे त्या मंदिरापुरते मानले जाते. याच संकल्पनेने ते मंदिर मेरू पर्वताची प्रतिकृती बनते. ही संकल्पना भारतात वापरली गेलीच; पण भारताबाहेर भारतीय संस्कृतीचा प्रसार झाल्यावर आग्नेय आशियात निर्माण झालेल्या मंदिरांमध्येदेखील वापरली गेली. त्यामुळेच कंबोडियातील मंदिरांमध्ये विशेषत: अंकोरवट या मंदिरामध्ये ती विशेषकरून पाहायला मिळते. तंजावर येथील बृहदीश्वर या शिव मंदिराला ‘दक्षिणमेरू’ असे का म्हटले आहे ते या स्पष्टीकरणावरून लक्षात येते.
भक्तीभावाने निर्माण केलेल्या मंदिराच्या निर्मितीने निर्माणकर्त्यांला पुण्य मिळते. मंदिर चिरकाल टिकत असल्याने निर्माणकर्त्यांला चिरकाल पुण्य मिळते आणि तो चिरकाल स्वर्गलोकात राहू शकतो. त्याचप्रमाणे मंदिरात येणाऱ्या भाविकांनादेखील पुण्य मिळते. भाविक विविध खांबांनी, मूर्तीनी नटलेले मंदिर ‘बघायला’ येत नाहीत तर भक्तिभावाने देवाच्या, मंदिराच्या ‘दर्शनाला’ येतात. त्यांच्यासाठी देव आणि मंदिर हे एकरूप झालेले असतात.
अनेकदा प्राचीन मंदिरे, धार्मिक स्थळे सध्या पुजली जात नसल्याने प्राचीन वास्तू म्हणूनच अभ्यासली जातात. मंदिरांवरील मूर्तीची विविध स्थापत्य घटकांची ओळख पटवणे आणि ती सांगणे याच्या जोडीने ही मंदिरे कशी वापरली जात होती किंवा आजही कशी वापरली जातात हा पूजेचा, भक्तीचा भाग मंदिरस्थापत्याच्या अभ्यासात काहीसा दुर्लक्षिला जातो. तो लक्षात घेतला तर त्या मंदिराचा, त्याच्या निर्मिती आणि वापरामागील तसेच बाभिंतींवरील मूर्तीयोजनेमागील अर्थ स्पष्ट होतो.
प्राचीन भारतातील या संपन्न वारशाचा प्रसार हा भारताच्या सध्याच्या भौगोलिक सीमांच्या पलीकडे झालेला होता. प्राचीन भारतीय लिपी, भाषा, धर्म, परंपरा, चालीरीती यांचा प्रभाव केवळ दक्षिण आशियाच नाही तर आग्नेय आशिया तसेच मध्य आशियातील अनेक देशांवर पडला होता. प्राचीन काळात व्यापारानिमित्त सागरी मार्गाने आणि खुष्कीच्या मार्गाने भारतीयांचा अनेक प्रदेशांशी संपर्क आलेला होता. विसाव्या शतकात ‘बृहत्तर भारत’ किंवा भारतीयीकरण झालेली राष्ट्रे म्हणून या सर्व प्रदेशाचा अभ्यास काही प्रमाणात भारतीय अभ्यासकांनी केला. परंतु त्यात स्वातंत्र्यप्राप्तीपूर्वी भारतदेखील युरोपातील राष्ट्रांपेक्षा कमी नाही, आम्हीदेखील सांस्कृतिक वसाहती निर्माण केल्या होत्या हे दाखवण्याकडे जास्त कल होता. एकविसाव्या शतकात आशियातील भारतीय वारशाचा म्हणावा तितका अभ्यास झालेला नाही आणि तो सामान्य लोकांसमोर आलेला नाही.
पाकिस्तान आणि बांग्लादेश हे देश तर स्वातंत्र्यप्राप्तीआधी भारताचा भाग होते. परंतु दक्षिण आशियातील अफगाणिस्तान, नेपाळ, श्रीलंका या देशांत तसेच आग्नेय आशियातील व्हिएतनाम, लाओस, कंबोडिया, थायलंड, म्यानमार आणि इंडोनेशिया या देशामंध्ये प्राचीन काळापासून भारतीय संस्कृती पोचली होती. या देशांतील सांस्कृतिक वारशावर विशेषत: आग्नेय आशियातील देशांमध्ये अजूनही चालीरीती, परंपरा, शिल्प, स्थापत्य, धर्म, व्यक्तिनामे, ग्रामनामे इत्यादी बाबतीत भारतीय प्रभाव दिसून येतो. त्याचाच परिपाक आपल्याला तेथील प्राचीन हिंदू आणि बौद्ध मंदिरांतून पाहायला मिळतो. भारतीय प्रभावासोबत त्यात या प्रत्येक देशातील स्थानिक स्थापत्य आणि शिल्प शैलीचा प्रभावही दिसून येतो. आजूबाजूच्या परिसराचा विचार करून आग्नेय आशियातील मंदिरांची दगड, विटा, चुना यांच्या सहाय्याने केलेली विविध प्रकारची स्थापत्य रचना ही अजूनही वाचकांना काहीशी अपरिचित आहे. या विविध आशियाई देशात सापडलेल्या शिलालेख, नाणी यांतून दिसणाऱ्या धार्मिक, राजकीय आणि आर्थिक संदर्भाच्या सहाय्याने या देशांतील वैशिष्टय़पूर्ण प्राचीन मंदिरांचा आणि या मंदिरांच्या स्थापत्यात वापरल्या गेलेल्या संकल्पना, स्थापत्य शैलींचा आढावा घेणारी ही लेखमाला.
kanitkaranand@gmail.com
