तात्पुरती वायरिंग आणि विद्युत सुरक्षा

मित्रांनो, आपले पंतप्रधान नरेंद्र मोदींच्या कल्पनेतून साकारलेला ‘मेक इन इंडिया’ हा उपक्रम नुकताच मुंबईत संपन्न झाला. त्यावेळी गिरगाव चौपाटीवरील भव्य मंडपास आग लागल्याचे तुम्ही नुकतेच पाहिले आहे. फायर ब्रिगेडच्या कार्यक्षमतेमुळे आणि पोलिसांच्या शिस्तबद्ध आणि त्वरित कार्यवाहीमुळे गोंधळ व प्राणहानी टळली, मात्र आर्थिक नुकसान बरेच झाले. त्या घटनेचा चौकशी अहवाल अजून बाहेर आला नाही. परंतु प्राथमिक पाहणीत त्या कार्यक्रमाचे इव्हेंट मॅनेजमेंट ज्या कंपनीने केले होते त्या कंपनीस जबाबदार धरण्यात येत आहे. चौपाटीवरील हवेत फायरवर्क करण्यात येऊ नये असे बजावल्यानंतरही ह्य कार्यक्रमात भरपूर फायर वर्क स्टेजवर आणि इतरत्र करण्यात आले. त्याचीच परिणती या अग्नितांडवात झाली. शॉर्टसर्किटने आग लागली असावी असे अजून तरी कुणीही म्हटल्याचे आठवत नाही. विद्युत निरीक्षक, मुंबई यांच्याकडे चौकशी केली असता त्यांनी हेच मत व्यक्त केले. ह्य उदाहरणावरून वाचकांच्या हे लक्षात आले असेलच की, तात्पुरत्या वायरिंगमधील धोके किती आहेत आणि त्यावर सुरक्षेबाबत काळजी घेणे किती महत्त्वाचे आहे. खाली तात्पुरत्या वायरिंगबाबत काही अपघात कसे होतात त्याबाबत चर्चा करीत आहे :

• वायरिंग करताना पुरेशी उंची, अंतर ठेवले जात नाही, त्यामुळे माणसे इकडे-तिकडे फिरताना, सामान हलवताना त्या वायरमध्ये अडकतात, त्यामुळे एखादा वायर प्लगमधून सटकतो व चालू लाइनला स्पर्श झाला की अपघात होतो.
• ह्य वायरिंगमध्ये जे जोड (joints) करण्यात येतात ते बऱ्याच वेळा उघडे असतात, त्यामुळे त्या जोडाला स्पर्श झाला की माणूस दगावतो किंवा अपघात होतो.
• एखाद्या वायरवर सामान पडले की ती तुटते व चालू वायरशी संबंध आला तर अपघात होतो.
• बाजूच्या घरात किंवा शेतात तात्पुरता वीजपुरवठा घेताना काही कारणाने जमिनीतून वायर नेतात, त्याला बरेच जोड असतात. खोदकाम करताना यामुळे अपघात होतात किंवा चिखल झाला तरीसुद्धा अपघात होऊ शकतात.
• तात्पुरत्या वायरिंगमध्ये बरेच वेळा अर्थिग न ठेवल्यामुळे काही दोष निर्माण झाल्यास फ्युज जात नाही व अपघात हा प्राणघातक ठरतो.
• विजेच्या दिव्यांच्या माळेला स्पर्श झाला किंवा माळेमुळे लोखंडी जाळी किंवा फ्रेममध्ये विजप्रवाह आल्यास अपघात होतो.
• एकाच प्लगमध्ये बहुमार्गी पिन लावून अनेक ठिकाणी वायरिंगचा विस्तार केल्यामुळे त्या प्लगवर ओव्हरलोड होऊन वीजरोधक आवरण (Insulation) खराब होते व अपघात होण्याची शक्यता असते.

कायदेशीर बाबी

एन. ई. सी. (N.E.C)च्या कलम क्र. ५९० प्रमाणे प्रत्येक तात्पुरत्या वायरिंगला वेळेचे बंधन (Time Constraint) असते, ज्यानंतर वायरिंग काढून टाकणे बंधनकारक आहे, गोषवारा खालीलप्रमाणे :

• बांधकामांना (construction) लागणारी वीज, यामध्ये देखभाल-दुरुस्ती, अनधिकृत इमारती व उपकरणे पाडण्यासाठी लागणाऱ्या वीजपुरवठय़ाचा समावेश होतो. (५९०.३ (अ))
• विद्युत रोषणाईसाठी तात्पुरता वीजपुरवठा जास्तीत जास्त ९० दिवसांसाठी घेता येतो. (५९०.३ (ब))
• आणीबाणी परिस्थिती (Emergency) आणि काही चाचण्यां (Tests) साठी तात्पुरता वीजपुरवठा हा ग्राहकाच्या गरजेप्रमाणे (जास्तीत जास्त ६ महिने) घेता येतो. (५९०.३ (क))
• तात्पुरत्या वीज संचमांडणीच्या परवान्यामध्ये उल्लेख केलेला कालावधी संपल्यावर ताबडतोब संच मांडणी काढून टाकणे बंधनकारक आहे. (५९०.३ (ड))
• सर्व तात्पुरत्या वीज संचमांडणीवर त्यांच्या कनेक्टेड लोडप्रमाणे अर्थ लिकेज सर्किट ब्रेकर (ई. एल. सी. बी.) लावणे आवश्यक आहे.

काही दिवसांपूर्वी मी चेन्नई येथे एका मान्यवर कंपनीच्या Construction  Safety audit साठी गेलो होतो. तेथे इलेक्ट्रिक पॅनेलची उभारणी, अर्थिग वगैरे व्यवस्थित दिसले. केबल रन आणि त्यांची जोडणी (cable joint) मात्र चूक व असुरक्षित दिसली. चित्रात दाखविल्याप्रमाणे जमिनीवरच तीन-चार फुटावर असे बरेच जोड दिसले. त्यांना सेफ (सुरक्षित)  जोड कसा द्यायचा हे सांगितल्यावर दुसऱ्या चित्रात दाखविल्याप्रमाणे सर्व जोड दिले गेले, जे पूर्णपणे सुरक्षित आहेत. केबलसुद्धा जी जमिनीवरूनच टाकली होती, ती एक फुटापेक्षा जास्त खोलीचा खड्डा करून त्यात टाकल्यामुळे संपूर्ण संचमांडणीस सुरक्षितता प्राप्त झाली.

एकदा फेमिना मिस इंडिया या स्पर्धेचे आयोजन बांद्रा येथे ओपन ग्राऊंडवर करण्यात आले होते. येथे टेंपररी लायटिंग वगैरे असल्यामुळे मी काही अभियंत्यांना घेऊन निरीक्षणासाठी गेलो असताना सर्व संच मांडणी पाहून आल्यानंतर मॉडेल कॅटवॉक करतात त्या रँपची पाहणी करीत होतो. तेथे बरेच फ्लड लाइट्स दिलेले आढळले. तेथे मला धुराचा वास आला. मी आयोजकांना संपूर्ण लाइट्स ऑन करण्याच्या सूचना दिल्या आणि त्या लख्ख प्रकाशात वासाची तीव्रता वाढली. माझी शंका खरी ठरली. रॅम्पच्या खाली मी गेलो आणि पाहतो तर काय.. तेथील तीन पिन प्लगमधून टॉप न वापरता दोन वायर तशाच कोंबलेल्या आढळल्या. त्या लूज असल्यामुळे स्पार्किंग होऊन धूर पसरण्यास सुरुवात झाली होती. प्रसंगाचे गांभीर्य ओळखून आम्ही मेन ऑफ केला. त्यानंतर विद्युतीकरणाचे काम करणाऱ्या कंत्राटदारास बोलावून सर्व कामे सुरक्षित करवून घेतली. पुढे कार्यक्रमाचे आयोजक आणि कंत्राटदारांना कारणे दाखवा नोटीस देण्यात येऊन कायदेशीर कारवाई पार पडली.

मंडळी, वरील सर्व चर्चेवरून तुम्हाला पटलेच असेल की, कायमस्वरूपी वायरिंगपेक्षा तात्पुरत्या वायरिंगवर जास्त धोके आहेत. विद्युत निरीक्षक कार्यालयाने अशा संचमांडणींना सुरक्षेचे प्रमाणपत्र देण्यापूर्वी विद्युत कंत्राटदाराकडून नियमांप्रमाणे काम व चाचण्या (Tests) झाल्याची खात्री झाल्यावरच पुढील कारवाई केल्यास, तात्पुरत्या विद्युत संचमांडणीस सुरक्षा प्राप्त होईल हे निश्चित!

सामान्यत: तात्पुरती वायरिंग खालील प्रसंगी करण्यात येते.

• घरामध्ये जर जवळ प्लग पॉइंट नसेल तर, जसे मिक्सर, कुलर, फ्रीज, प्रेस, सोल्ड्रिंग इत्यादीसाठी.
• बाजूच्या घरात किंवा परिसरात वीजपुरवठा नसेल तर.
• अंगणातील विहिरीवर किंवा वॉटरपंपवर पाणीपुरवठय़ासाठी.
• दिवाळी अथवा तत्सम सणांमध्ये रोषणाईसाठी दिव्यांची माळ वगैरे.
• बांधकामासाठी लागणारी लायटिंग, विविध प्रक्रियेसाठी आवश्यक असलेली मोटिव्ह पॉवर, पाणीपुरवठा इत्यादी.
• लग्नसमारंभ, सभा, इतर उत्सव किंवा साजरे होणारे प्रसंग.
• बाजूच्या आऊटहाऊससाठी, गॅरेजसाठी किंवा गुरांच्या गोठय़ासाठी.
• बाजारातील पानटपऱ्या व चहाच्या टेंपररी शेड्स यांनी घेतलेला वीजपुरवठा.
• तात्पुरत्या वायरिंगचा विस्तार करण्यासाठी एकाच प्लगवर बहुमार्गी पीन लावून अनेक ठिकाणी वीजपुरवठा करणे.
• बॉलीवूडमधील अ‍ॅवॉर्ड समारंभासाठी घेतलेला वीजपुरवठा. अशा समारंभासाठी नियमांप्रमाणे विद्युत निरीक्षकांची परवानगी घेणे आवश्यक असते.

तात्पुरत्या वायरिंगच्या बाबतीत अपघात होऊन आग लागू नये म्हणून खालीलप्रमाणे दक्षता घ्यावी.

• संच मांडणीचे सामान हे आय. एस. आय. मार्कचेच वापरावे, जे कायद्याने बंधनकारक आहे.
• तात्पुरत्या वीज संचमांडणीचे काम हे शासनाच्या परवानाधारक ठेकेदाराकडून करून घ्यावे.
• सदर ठेकेदाराने कामाची पूर्ण तपासणी करून टेस्ट रिपोर्ट ग्राहकास देणे अनिवार्य आहे.
• ग्राहकाच्या सप्लाय पॉइंट जवळच एक खड्डा करून नियमाप्रमाणे व्यवस्थित अर्थिग झाली की नाही याची खातरजमा करावी.
• तात्पुरत्या वायरिंगमध्ये हाऊस कीपिंग (House Keeping)ला बरेच महत्त्व आहे. उत्तम हाऊस कीपिंग असेल तर शॉक आणि आगव्यतिरिक्त इतर अनेक धोके टळू शकतात.
• नेहमीच्या प्लास्टिक लवचिक (flexible)वायरने तात्पुरता वीजपुरवठा घेऊ नये, ते धोकादायक आहे.
• मेन स्विचचे फ्युजेस तात्पुरत्या वीजपुरवठय़ाशी सुसंगत असावे. ई.एल.सी.बी. वापरावा, कारण अशा संचमांडणीमध्ये लीकेज करंटची शक्यता जास्त असते.
• मेन स्विचमधल्या फ्युजची क्षमता पोलवरच्या एरियल फ्युजपेक्षा कमी असावी.
• न्यूट्रल व अर्थिग कार्यक्षम असावा.
• तात्पुरत्या वायरिंगमध्ये पितळी होल्डर व पुश स्विच वापरू नये.
• लग्नाच्या मंडपात किंवा गणेशोत्सवासारख्या उत्सवांत वायरिंग करीत असताना लाकडी खांब (बल्ली) व भिंतीवर टय़ुबलाइट चिटकून न लावता लाकूड किंवा प्लास्टिकचा एक इंच जाडीचा तुकडा लावावा.
• सर्व जोड (Joints) चांगल्या प्रकारे इन्सुलेशन टेपने सुरक्षित राहतील असे करावे.
• सीरिज वायर किंवा तात्पुरत्या वायर ह्य कधीही भिंतीला, कंपाऊंडला, अथवा लोखंडी वस्तूला चिटकून नेऊ नयेत.
• वीजवाहक तारेचा तसेच अर्थिगच्या जी. आय. वायरचा कपडे वगैरे टांगण्यासाठी उपयोग करू नये.
• जमिनीखालून वायर घेताना ती जमिनीच्या खाली कमीत कमी दोन फूट असावी व तिला विटा आणि रेतीचे संरक्षण असावे.

सदस्य, राष्ट्रीय सुरक्षा परिषद

pkul@rediffmail.com