शिल्पवैभवाची मंदिरे

मंदिर म्हणजे फक्त देवदर्शन नव्हे तर उपेक्षित, गरजुंसाठी माझ्या हाताला काहीतरी देण्याची स्वयंप्रेरणा होण्याचं पवित्र स्थळ आहे. त्यासाठी मंदिराची दानपेटी असू दे किंवा रसाळ वाणीने आख्यान लावणारा किर्तनकार बुवा असू दे. आणि कोणतेही मंदिर म्हणजे वाद घालून  संवाद साधण्याचं तसेच विचारांची देवाण-घेवाण करणार विनामूल्य व्यासपीठ आणि माहिती केंद्रही आहे.  लोक उपजीवीकेसाठी शहराकडे गेले तरी गावच्या मंदिरामार्फत आयोजित उपक्रम, धार्मिक सोहळ्यासाठी त्यांचे पाय आपल्या गावाकडे वळतात. या त्यांच्या माहेर ओढीला ‘मागे वळून पहा’ ही मंदिराची हाक असते. आपल्या जन्मभूमीसाठी कृतज्ञता व्यक्त करण्याची संधी आपली पुरातन मंदिरं देताहेत.

महाराष्ट्रात सर्वत्र हेमांडपंती शैलीची अनेक मंदिरे बघायला मिळतात. त्यालाच ‘भूमिज’ स्थापत्य शैली असेही संबोधतात. मात्र सर्वच पुरातन मंदिरांना ‘हेमांडपंती’ शैलीची मंदिरे म्हणण्याचा प्रघात सुरू झाला आहे. जाणकार-इतिहासकारांत याबद्दल मतभेद आहेतच. महाराष्ट्रातील निलंगे, आंबेजोगाई, लोनाड, रामटेक, त्र्यंबकेश्वर, घृष्णेश्वर येथील मंदिरांच्या  शिल्पकलेत विविधतेसह चित्ताकर्षकपणाही आहे. यातील काहींची शिखरे दगडात तर काहींच्या शिखरबांधणीसाठी विटांचा उपयोग केला आहे. मात्र सर्वच शिखरांची कलाकृती  साधताना ‘भूमिज’ शैलीचा आधार घेतल्याचे जाणवते.
कोकणातील अनेक मंदिरांची निर्मिती शिलाहार -यादव काळात झाली आहे. अंबरनाथचे शिवमंदिर, चिपळूणचे परशुराम मंदिर, आंबवचे सूर्यनारायण मंदिर, राजापूरचे धुतपापेश्वर मंदिर, वालावलचे लक्ष्मीनारायण मंदिर म्हणजे कोकणच्या धार्मिक वैभवाची निशाणी आहे. पण आज या जुन्या मंदिरवास्तूंचे पुनरुज्जीवन-नुतनीकरण करताना त्याला आधुनिक चेहरा देण्याच्या मोहापायी त्याचा मुळचा बाज मागे पडतोय.
मंदिरवास्तू : एक सामाजिक, सांस्कृतिक, शैक्षणिक व्यासपीठ अनेक स्थित्यंतरे झाली तरी मंदिरवास्तू म्हणजे सभोवतालच्या समाजजीवनाच्या धार्मिकतेसह सामाजिक-नैतिक, सांस्कृतिक, शैक्षणिक उपक्रमाचे ते व्यासपीठ ठरले आहे. आमच्याकडची काही मंदिरे म्हणजे सभोवतालच्या सामाजिक जीवनप्रवाहाचा आरसा आहे. इतकच नव्हे तर काही मंदिरे म्हणजे सामाजिक स्थित्यंतराचा आरसा आहे. शांत-प्रसन्न वातावरणात नतमस्तक होण्यासाठी निसर्ग वैभवातील मंदिरासारखी जागा नाही. या शिवाय मंदिरवास्तू आणि सभोवतालच्या समाजजीवनाचे अनोखे नाते आहे.  ग्रामसभा, संमेलनं, धार्मिक, सांस्कृतिक, शैक्षणिक कार्यक्रमासाठी मंदिराचा पूर्वापार उपयोग होत आहे.
मंदिर म्हणजे सर्वाचे श्रद्धास्थान. या पाश्र्वभूमीवर परिसरातील सामाजिक-कौटुंबिक न्यायनिवाडे करण्यासाठी मंदिर म्हणचे नैतिक अधिष्ठानाचे न्यायालयही आहे. कथा, किर्तन, भारूड, ग्रंथोत्सव असे कार्यक्रम मंदिरात होत असून, त्याद्वारे सामाजिक प्रबोधन झकास साधले जातेय. तसेच गायन, नर्तन, उत्सव शोभायात्रा आयोजन असल्या कार्यक्रमातून  कलाकारांना आपली अंगभूत कला सादर करण्यासाठी वाव मिळतो. आजही यात्रा-आठवडय़ाचा बाजार काही ठिकाणी भरतो त्याला बऱ्याच ठिकाणी मंदिराची पाश्र्वभूमी आहेच.
मंदिर म्हणजे फक्त देवदर्शन नव्हे तर उपेक्षित, गरजुंसाठी माझ्या हाताला काहीतरी देण्याची स्वयंप्रेरणा होण्याचं पवित्र स्थळ आहे. त्यासाठी मंदिराची दानपेटी असू दे किंवा रसाळ वाणीने आख्यान लावणारा किर्तनकार बुवा असू दे. आणि कोणतेही मंदिर म्हणजे वाद घालून  संवाद साधण्याचं तसेच विचारांची देवाण-घेवाण करणार विनामूल्य व्यासपीठ  आणि माहिती केंद्रही आहे. आमच्या मंदिरवास्तूंनी सभोवतालचा समाज एकसंघ राखत राष्ट्रीय एकात्मतेचा संदेश रुजवला आहे. लोक उपजीवीकेसाठी शहराकडे गेले तरी गावच्या मंदिरामार्फत आयोजित उपक्रम, धार्मिक सोहळ्यासाठी त्यांचे पाय आपल्या गावाकडे वळतात. या त्यांच्या माहेर ओढीला ‘मागे वळून पहा’ ही मंदिराची हाक असते. आपल्या
जन्मभूमीसाठी कृतज्ञता व्यक्त करण्याची संधी आपली पुरातन मंदिरं देताहेत.
बरीच पुरातन मंदिरे केंद्र शासन अखत्यारातील पुरातत्व खात्याच्या नियंत्रणाखाली आहेत. आज महाराष्ट्रातील काही मंदिरांकडे भाविक-पर्यटकांचा ओघ असल्याने त्यांना निधीची कमतरता नाही म्हणून त्यांची देखभाल, संवर्धन करणं त्यांच्या विश्वस्तांना शक्य आहे. पण अनेक ठिकाणच्या मंदिरांची अवस्था निराशाजनक-दयनीय आहे. जागतिक वारसा यादीत समाविष्ठ होण्यालायक काही मंदिरवास्तू कशाबशा आपलं अस्तित्त्व टिकवून उभ्या आहेत. भौगोलिक परिस्थितीत आणि पर्यटकांच्या बेजबाबदार वर्तनाने काही मंदिरांची पडझड बघून अस्वस्थ व्हायला होतं. एक हजार वर्ष पार केलेल्या अंबरनाथ येथील शिवमंदिराची आजही अवस्था काय आहे!  कलात्मक वास्तूच्या ओढीसह भक्तीभावाने येथे येणाऱ्यांना गलिच्छपणा, बेजबाबदारपणासह बेफिकीरी अनुभावायला येते. इतक्या प्राचीन मंदिराची माहिती देणारा मार्गदर्शक तसेच सचित्र माहिती पुस्तिकाही उपलब्ध नाही.
ऐतिहासित पाश्र्वभूमीच्या कलापूर्ण मंदिरवास्तूचं सवर्धन व त्याचं मूळचं रूप टिकवायला शासनाकडे सकारात्मक दृष्टी  वा इच्छाशक्ती नाही. आपलं अस्तित्व दाखवत ‘व्होट बँक’ जपण्यासाठी मंदिर व्यवस्थापन आयोजित एखाद्या कार्यक्रमाला आवर्जून हजर राहायला मात्र वेळ आहे.