कोकण प्रदेशातील मंदिर बांधकामासह त्यातील काष्ठशिल्पाकृती हा आमच्या प्राचीन कलेचा वारसा आहे. भाविक- पर्यटक व अभ्यासकांचे ते आकर्षण आहे. पण पडझड होत चाललेल्या या काष्ठशिल्पाधारी मंदिरांची आजची अवस्था पाहून मन खंतावते. पुरातन मंदिराच्या नवीन बांधणी, नूतनीकरणाच्या नावाखाली निर्माण होत ही मंदिरे नवीन चेहरा घेऊन उभारली जात आहेत. त्यात आकर्षकतेसह स्वयंपूर्ण सुसज्जपणाही असेल, पण आमच्या पूर्वापारच्या संस्कृतीचा मापदंड ठरलेली पारंपरिक कलाकृती नामशेष होत चालली आहे. हे थांबायलाच हवे नाहीतर आधुनिक मार्बलयुक्त, चकाचक मंदिरे उभारताना मूळच्या मंदिरावर देवदुर्लभ काष्ठशिल्पाकृती होती हे पुढील पिढीला सांगणारी आजची जाणकार मंडळीही तेव्हा नसणार.
महाराष्ट्रातील मराठवाडा- विदर्भ, खान्देश भूमीवरील जशी अजोड शिल्पाकृतीची मंदिरे आहेत, तशीच कोकण प्रांतातील मंदिरांचा कलापूर्ण ग्रामीण बाज आपलं वैशिष्टय़ सांभाळून आहे. कोकणाला आर्थिक सुबत्तेचं पाठबळ नसेल, पण अवर्णनीय निसर्गाचं जे वैभव लाभलंय त्या पाश्र्वभूमीवरची येथील मंदिरवास्तू म्हणजे हजारो वर्षांचा अलौकिक ठेवा आहे. ही मंदिरे म्हणजे समाज एकसंध ठेवण्यासाठी सामाजिक, धार्मिक, सांस्कृतिक चळवळी, उपक्रमांचे चालते-बोलते व्यासपीठ होते व आजही आहे.
माणसाच्या प्राथमिक अवस्थेपासून मंदिरवास्तूचा उदय झालाय. त्यावेळी डोंगर कपाऱ्यातील गुहेमधून मूर्तीची स्थापना करण्याचा प्रघात होता. त्यातील गुहामंदिरांचे अवशेष आजही आढळतात. आपल्या दैनिक गरजा भागवताना जोडीला प्रगती साध्य करणाऱ्या माणसाच्या कल्पकतेतून घरसदृश मंदिर वास्तुरचनेचा उगम झाला. कालांतराने त्यातून मग मंदिराशी संबंधित धार्मिक विधीसाठी तसेच भजन, कीर्तन, नर्तन, प्रवचन इ, साठी मंदिराचा परिसर विस्तारित होणं आवश्यक होतं याची त्यावेळच्या स्थापत्यकारांना जाणीव होऊन मंदिर वास्तुकलेचा विकास झाला. त्याद्वारे मंदिरातील प्रदक्षिणा मार्गिका, प्रवेशद्वाराचा मंडप, दीपमाळ, छपरासह आकर्षक शिखर, सुरक्षित तटबंदी अशी मंदिर रचना अस्तित्वात आली. सह्यद्री पहाडावरील जलस्रोतासह वन वैभवाच्या पाश्र्वभूमीवरील या मंदिर शिल्पाकृती म्हणजे धर्माचं पावित्र्य संवर्धन करून अनेक लोकोपयोगी चवळींचे केंद्रस्थान बनली आहेत. आज देखील ग्रामीण भागातील आठवडय़ाचे बाजार हे एखाद्या मंदिर परिसरात भरताहेत.
मंदिरवास्तूशैलीच्या इतिहासाचा आढावा घेतल्यावर असे आढळते की, मंदिराच्या माध्यमाद्वारे समाजाची सर्वागीण उन्नती साधण्यासाठी अनेक विषयांच्या प्रशिक्षणाचे आयोजन केले जात असे. उदा. वास्तुकला, शिल्पकला, नृत्यकला, संगीत, ग्रंथालय, पाठशाळा यांचे व्यवस्थापनासह प्रशिक्षण मंदिरामार्फत केले जात होते.
नैसर्गिक पाश्र्वभूमीच्या कोकण भूमीवरील सर्वच मंदिर शिल्प उभारताना शिल्पकारांनी परिसरातील भौगोलिक वातावरणाचा पर्यावरणासह अभ्यास केल्याचं जाणवतं. इतकंच नव्हे, तर मंदिरवास्तू नैसर्गिक वातावरणातच असावी असा जणू आग्रह होता. अनेक राजकीय स्थित्यंतरातून प्रवास करताना त्या त्या राजवटीचा प्रकार जसा कोकणाच्या मंदिर उभारणीवर पडलाय, तसेच त्याला अनुसरून नागर- भूमिज- वेसर वा द्रविड शैलीची मंदिरे उभी राहिली. काही ठिकाणी हेमाड पंथी मंदिर वास्तूही आपलं अस्तित्व दाखवतं. देवगिरीच्या यादवांच्या दरबारात मानाचं स्थान असलेला, मोडी लिपीचा जनक हेमाद्री ऊर्फ हेमाडपंथ हा एक निष्णांत अश्वपारखीही होता. हाच हेमाडपंथी वास्तुकलेचा जनक म्हणून समजला जातो. या वास्तुशैलीचे वैशिष्टय़ असे, की बांधकामाला पकड घेण्यासाठी चुना, मातीचा वापर केला जात नसे. मंदिरवास्तू बांधणीसाठी विविध कोनांच्या दगडांचा वापर केला जायचा. या दगडांना ठरावीक ठिकाणी खोबणी, खाचे तयार करून हे दगड एकमेकांत बसवून मंदिरवास्तू उभी केली जायची.
कोकणातील जवळजवळ सर्वच मंदिरं परिसरातील उपलब्ध दगड आणि टिकाऊ लाकडांपासून उभारण्यात वास्तुविशारदांनी आपलं कौशल्य पणाला लावलं आहे. मंदिर बांधकामासाठी ज्या जागेवरून दगड काढले गेले तेथे आपसूक पाण्याची कुंड आणि जलसाठे निर्माण झाले, हे विशेष.
कोकण प्रदेशातील जवळजवळ सर्वच मंदिरांना अवतीभवतीच्या वातावरणातील निसर्ग, पाण्याचा नैसर्गिक स्रोत तसेच पशू-पक्ष्यांचा अधिवास जसा लाभलाय त्याबरोबर बऱ्याच मंदिरांच्या प्रवेशद्वारीच्या दीपमाळा हे एक खास वैशिष्टय़ आहे. दीपमाळ निर्मितीसाठी प्रामुख्याने दगडांचा उपयोग केला गेला आहे. दगडाच्या वरील भागी निमुळता होणारा स्तंभ तयार करून तो दगडी चौथऱ्यावर बसवला जातो, त्यावर दगडाचेच पद्धतशीर ठरावीक अंतरावर हात बसवून या दीपमाळा तयार केल्या जातात. विविध उत्सव व सप्ताह प्रसंगी यावर पणत्यांची आरास साकारून जी रोषणाई केली जाते त्यातून मंदिराचं अनोखं सौंदर्य जास्तच खुलतं.
हजारपेक्षा जास्त प्रीमियम लेखांचा आस्वाद घ्या ई-पेपर अर्काइव्हचा पूर्ण अॅक्सेस कार्यक्रमांमध्ये निवडक सदस्यांना सहभागी होण्याची संधी ई-पेपर डाउनलोड करण्याची सुविधा
