कोकणातील मंदिर वारसावास्तू आणि काष्ठशिल्पाकृती

परिसरातील उपलब्ध साधनसामुग्रीनुसार मंदिरवास्तू उभारली जाणं हे स्वभाविक आहे. त्यानुसार कोकणातील मंदिर उभारणीत काळा दगड, जांभा दगडाप्रमाणे टिकाऊ लाकडाचा वापर करण्यात आल्याचं जाणवतं. मंदिर सौंदर्य खुलवण्यात लाकडावरील अनोखं कोरीव काम हे येथील मंदिरवास्तूचं वैशिष्टय़ आहे. कोकणातील छोटय़ा-मोठय़ा नगरात अनेक मंदिरांत लाकडीकामाचा कलापूर्ण आविष्कार बघायला मिळतो. मंदिरांचे लाकडी खांब, तुळया, सज्जे, दरवाजे, उत्सव प्रसंगी वापरल्या जाणाऱ्या पालख्या, मुखवटे यातून कोकणची काष्ठशिल्पाकृती दिसून येते. ही काष्ठशिल्पाकृती निर्माण करणारे कुणी तांत्रिक प्रशिक्षण घेतलेले कारागीर नव्हेत तर अंगभूत कलाकृतीद्वारे देवाच्या दारी सेवा रुजू करणारे स्वयंभू कलावंताची ही देवदुर्लभ-अजोड कलाकृती आहे. इतकंच नव्हे, तर भक्तगणांनी नवस बोलून इच्छापूर्ती झाल्यावर मंदिराला अर्पण केलेल्या अनेक आकर्षक लाकडी वस्तू म्हणजे काष्ठशिल्पाकृतीचा अनोखा खजिनाच आहे.

आणखी वाचा

सिंहगड रस्ता भागात सजावट साहित्याच्या गोदामात आग, रहिवासी भागात घबराट; अर्ध्या तासात आग आटोक्यात

Madhurima Raje : सतेज पाटील ज्यांच्यामुळे ढसाढसा रडले…

महायुतीच्या प्रचारपत्रकावर आनंद दिघे यांची प्रतिमा

“माझ्या वडिलांचं इथेच निधन झालं, त्यामुळे या घराचा…”, राहुल गांधींनी १०, जनपथबाबत केलं विधान!

भूगोलाचा इतिहास: वसुंधरेच्या कायापालटाची कहाणी

लोककलेच्या गजरात रंगलेला ‘दुर्गा पुरस्कार’

चित्तथरारक भेंडोळी उत्सवाने तुळजाभवानी मंदिर उजळले; काळभैरवनाथाने घेतले तुळजाभवानी देवीचे दर्शन

लक्ष्मीपूजन पारंपारिक उत्साहात, व्यापारी पेठेत आतषबाजी

कोकण मंदिरातील काष्ठशिल्प निर्मितीसाठी या कारागिरांनी परिसरातील सहज उपलब्ध साग- फणस- आंबा या वृक्षांच्या लाकडांचा उपयोग मोठय़ा दूरदृष्टीने केला आहे. कारण या वृक्षांचे लाकूड टिकाऊ आहे. मंदिरातील उपलब्ध जागेत काष्ठशिल्प कलात्मकरीत्या बसवण्यासाठी या अज्ञात कारागिरांनी भूमिती शास्त्राचा आधार घेतला असणार. ही काष्ठशिल्पं निर्माण करताना कारगिरांनी पारंपरिक छिन्नी, हातोडा, गिरमिट इ. साधनांचा उपयोग केलाय, हे विशेष. मंदिरातील सुशोभित काष्ठशिल्प दीर्घकाळ टिकण्यासाठी जवसाच्या तेलाचा उपयोग केला जातो. आता मात्र रासायनिक प्रक्रियेतून तयार झालेलं द्रावण वापरण्याचा प्रघात सुरू झालाय.
संस्थानाची पाश्र्वभूमी असलेली कोकणातील सावंतवाडी हे तर लाकडी खेळणी आणि फळाफुलांच्या प्रतिकृती बनवण्यात प्रख्यात आहे. स्थानिक लोकात या कलाकृतीला ‘चित्र’ असे संबोधतात. या प्रकारच्या काष्ठशिल्पातून स्त्री- पुरुषांच्या हुबेहूब प्रतिमा सादर करून त्याद्वारे ऐतहिासिक-धार्मिक प्रसंगीचे सादरीकरण करण्यात येथील काष्ठशिल्पकार वाकबदार आहेतच.
कोकणातील बऱ्याच मंदिरवास्तूंचा आकार चौरस असा आहे. जांभा दगडाच्या जोत्यावर त्याची उभारणी झाल्याचे आढळते. दगडविटांच्या भिंतींनी उभारलेल्या मंदिरातील अंतर्गत भागात मजबूत लाकडी खांब आणि भक्कम तुळया दिसतात. नियोजित बांधकामाचे वजन पेलण्यासाठी अनेक खांबांची उभारणी मंदिरात असते. कोकणात पाऊस खूप पडत असल्याने पाण्याचा त्वरित निचरा होण्यासाठी उतरत्या छपराची रचना मंदिरावर असते. काही ठिकाणी ही छप्पर रचना दोन टप्प्यांत आहे. (उदा : वालावल येथील पुरातन लक्ष्मीमाता मंदिर) मंदिराचे छत कौलानी आच्छादले जाते. त्याकरिता प्रामुख्याने नळीची आणि मंगलोरी कौले वापरात आहेत. पाऊस- वाऱ्यापासून सुरक्षेसाठी कौले बसवण्यासाठी बांबूच्या कामटय़ा, लाकडी पट्टय़ाचा सर्रास उपयोग केलेला दिसतोय.

कोकणातील सभामंडप- गाभारा (गर्भगृह) दिसणारच. सभामंडपाचा विनियोग प्रामुख्याने कीर्तन, प्रवचन, भजन ग्रामसभा यासाठी होत असतो. मंदिरांच्या मजबूत लाकडी खांबावर आधारलेल्या छतावरही काष्टशिल्पांची कलाकृती दिसते. कोकणातील सभामंडपांना भिंती नाहीत सभा मंडपापाठोपाठ दृष्टीस पडतो तो मंडप. सभामंडप व मंडप हे परस्परांना जोडलेले असतात. मंडपाला लागूनच आधारासाठी लाकडी खांब असून प्रदक्षिणा पथमार्गिकेची योजनाही असते. हे लाकडी खांब चौकोनी, षट्कोनी, वर्तुळाकार आकाराचे दिसतात. तर काही ठिकाणी लाकडी खांबावर पौराणिक प्रसंगाचे चित्रणही दिसते. मंदिरातील अखेरच्या टप्प्यात येतो तो म्हणजे गाभारा (गर्भगृह) येथे मूर्तीचे दर्शन घडते. चौकोनी किंवा गोलाकार दगडी गाभाऱ्याच्या भिंती यासुद्धा उंचीनी मोठय़ा असतात. गाभाऱ्याचे प्रवेशद्वार उंचीनी कमी असून त्यावर चित्राकृती आढळते. देशातील दक्षिण प्रदेशात मंदिर शिल्पात दगडातील अप्रतिम कलाकृतीचे कोरीव काम पाहायला मिळते, तर कोकणातील पुरातन मंदिरातून आढळणारी काष्टशिल्पे ही पारंपरिक पद्धतीची अप्रतिम स्थानिक लोककला आहे.
रायगडसहित रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग या जिल्ह्यत निसर्गासह अनोखे पारंपरिक शिल्प पाहायला मिळते. चालुक्य, शिलाहार, राष्ट्रकुट, सातवाहान आणि यादव साम्राज्याची सत्ता या प्रदेशानी दीर्घकाळ अनुभवलेली असल्याने कोकण भूमीला पुरातन इतिहास आहे. त्याचप्रमाणे उपरोक्त सत्ताधीशांच्या काळात काही मंदिरांची उभारणीही झालीय. त्यातील प्रमुख मंदिरे म्हणजे रत्नागिरी जिल्ह्यतील गुहागरचे व्याडेश्वर, चिपळूण नजीकचे परशुराम मंदिर, केळशीचे महालक्ष्मी देवस्थान, राजापूरचे अंजनेश्वर- कनकादित्य मंदिर; आरवलीचे आदिनारायण मंदिर व मार्लेश्वरचे मंदिर तर आंबवचे दुर्मीळ सूर्यनारायण मंदिर.. सिंधुदुर्ग जिल्ह्यतही कणकेश्वर, आंगणेवाडीची भराडी देवी, विमलेश्वर, रामेश्वर मंदिर, वालावलचे लक्ष्मीनारायण मंदिर, आरावलीचे वेतोबा मंदिर ही प्रमुख मंदिरं आपला पारंपरिक चेहरा टिकवून आहेत. या मंदिरावर अजोड कलाकृतीचा नझारा नसेल, पण कोकणच्या लोककलेसह स्थानिक संस्कृतीचे निश्चितच दर्शन घडते. कोकण प्रदेशाचा विकास तर व्हायलाच हवा. याबद्दल दुमत असण्याचे कारण नाही. पण विकास साधताना आमच्या इतिहास संस्कृती या पुरातन वारसा दौलतीचा ऱ्हास नव्हे. कोकणातील बऱ्याच जुन्या मंदिरांचे संवर्धन करण्यासाठी, तसेच जीर्णोद्धाराचे काम हाती घेतले जात आहे. त्याद्वारे जुन्या मंदिरानजीक नवीन मंदिर किंवा जुन्या मंदिराच्या जागेत संपूर्णत: नवीनच आधुनिक धाटणीचे मंदिर उभारताना मूळ मंदिर वारसावास्तूसह काष्ठशिल्पाकृती नष्ट होतेय.. कोकण प्रदेशातील मंदिर बांधकामासह त्यातील काष्ठशिल्पाकृती हा आमच्या प्राचीन कलेचा वारसा आहे. भाविक-पर्यटक-अभ्यासकांचे ते आकर्षणही आहे. पण पडझड होत चाललेल्या या काष्ठशिल्पाधारी मंदिराची आजची अवस्था बघून मन खंतावते.. पुरातन मंदिराच्या नवीन बांधणी नूतनीकरणाच्या नावाखाली निर्माण होत असलेली ही मंदिरे नवीन चेहरा घेऊन उभारली जात आहेत. त्यात आकर्षकतेसह स्वयंपूर्ण सुसज्जपणाही असेल. पण आमच्या पूर्वापारच्या संस्कृतीचा मापदंड ठरलेल्या पारंपरिक कलाकृती नामशेष होत चालली आहे.. हे थांबायलाच हवे, नाहीतर आधुनिक मार्बलयुक्त, चकाचक मंदिरे उभारताना मूळच्या मंदिरांवर देवदुर्लभ काष्ठशिल्पाकृती होती हे पुढील पिढीला सांगणारी आजची जाणकार मंडळीही तेव्हा नसणार.
अरुण मळेकर vasturang@expressindia.com