अंगण माहात्म्य

दुपारच्या वेळी बायका आपली घरातील कामे आटपून अंगणात बाजूला लावलेल्या एखाद्या मोठय़ा झाडाच्या सावलीत जमत असत. छानशा गप्पा होत. गप्पांमध्ये एकमेकांचे प्रश्न पण सोडविले जायचे. दुपारच्या वेळी बायका एकत्र जमून पापड लाटत असत. ते पापड अंगणातच बाजेवर वाळविले जात. काही बायका कुरडया, सांडगे, वगरे अंगणात वाळवीत असत. मिरच्या, वालांना अंगणातच ऊन दिले जात असे.

संध्याकाळच्या वेळेस अंगणाचा ताबा लहान मुले घेत असत. पळापळी, लपंडाव, लगोरी, गोटय़ा वगरे खेळ खेळत असत. मुलीपण त्यांच्यासोबत खेळत असत. काही मुली दोरीच्या उडय़ा मारताना दिसत. लहान मुलांच्या आवाजाने अंगण भरून जात असे. लुटुपुटीची भांडणे होत, पण ती लगेच मिटतही असत.

पूर्वी आमच्या अंगणात ‘खायले मुले या, खाशील की मातशील, खायले मुले या’ असे ओरडत एक चिवडेवाला यायचा. लिंबू पिळून दिलेला तो तिखट चिवडा मस्त लागायचा. एक वृद्ध काका पांढरा सदरा व पांढरा पायजमा घालून, निळ्या चपटय़ा डब्यांतून वनदेवी बांधानी हिंग विकायला यायचे. सगळेजण त्यांच्याकडूनच हिंग घ्यायचे आणि सिनेमावालापण यायचा. खोक्याला लावलेल्या भिंगातून त्याने खोक्यात एकएक टाकलेली पक्षी, प्राण्यांची चित्रे आम्ही पाहायचो व खूश होऊन जायचो.

रात्रीच्या वेळेस कामावरून दमूनभागून आलेले पुरुष अंगणात एकत्र जमत. गप्पाटप्पा, हसूनखेळून कामाची बोलणी होत. लहान मुलेही अंगणात गाण्याच्या भेंडय़ा, गोष्टी यात रमून जात. वृद्ध माणसे किंवा इतर जेवल्यावर अंगणात शतपावली घालत.

पूर्वी आमच्या अंगणात ‘खायले मुले या, खाशील की मातशील, खायले मुले या’ असे ओरडत एक चिवडेवाला यायचा. लिंबू पिळून दिलेला तो तिखट चिवडा मस्त लागायचा. एक वृद्ध काका पांढरा सदरा व पांढरा पायजमा घालून, निळ्या चपटय़ा डब्यांतून वनदेवी बांधानी हिंग विकायला यायचे. सगळेजण त्यांच्याकडूनच हिंग घ्यायचे आणि सिनेमावालापण यायचा. खोक्याला लावलेल्या भिंगातून त्याने खोक्यात एकएक टाकलेली पक्षी, प्राण्यांची चित्रे आम्ही पाहायचो व खूश होऊन जायचो.

पावसाळयात अंगणात भिजायची आणि साचलेल्या पाण्यात होडय़ा सोडायची खरी मजा लहान मुलांनाच विचारावी, बेडकाच्या टुणुकटुणुक उडय़ा तेथेच बघाव्यात, तर थंडीत अंगणात पडलेल्या उन्हात उभे राहून थंडी घालवायची मजा काही न्यारीच.

याच अंगणात होळी, रंगपंचमी केली जायची. चांदण्या रात्री स्वयंपाक तयार करून चांदणी भोजन व्हायचे. नवरात्रीत अंगणात रांगोळी काढून त्यावर हत्तीचे चित्र काढलेला पाट ठेवून, हळदकुंकू, फुले वाहून, पाटाभोवती मुली गोल फिरून भोंडला व्हायचा. ‘ऐलमा, पलमा गणेश देवा’, ‘अरडी गं बाई परडी’ वगरे गाण्यांनी अंगण दुमदुमून जायचे. खिरापत वाटली जायची. दिवाळीत मुले किल्ला बनवायची. मुली रांगोळ्या काढायच्या. फटाके वाजविले जायचे. कधी कधी अंगणात मनोरंजनाचे कार्यक्रम व्हायचे. एखादी विचारविनिमयाची बठक व्हायची. गणपतीत स्पर्धा घेतल्या जायच्या. या अंगणामुळे एकप्रकारचा एकोपा राहायचा. एकमेकांची विचारपूस केली जायची, सुखदुख वाटली जायची. एकमेकांना मदत केली जायची.

संध्याकाळच्या वेळेस अंगणाचा ताबा लहान मुले घेत असत. पळापळी, लपंडाव, लगोरी, गोटय़ा वगरे खेळ खेळत असत. मुलीपण त्यांच्यासोबत खेळत असत. काही मुली दोरीच्या उडय़ा मारताना दिसत. लहान मुलांच्या आवाजाने अंगण भरून जात असे. लुटुपुटीची भांडणे होत, पण ती लगेच मिटतही असत.

आता अंगणे हातावरच्या बोटावर मोजण्याइतकीच राहिली आहेत, आणि अंगण असले तरी बऱ्याच जणांना आपल्या व्यापामुळे एकत्र जमायला होत नाही. त्यामुळे एकमेकांमध्ये सुसंवाद राहात नाही. एवढेच काय कोणाच्या घरी कोण आजारी असले तरी कधीकधी एकमेकांना पत्ताच लागत नाही, त्यामुळे मदत करणे तर दूरच राहते. लहान मुलांना खेळायला जागा नसल्यामुळे त्यांचा व्यायाम होत नाही. ते घरातल्या घरात मोबाइल, लॅपटॉप घेऊन बसतात. टी.व्ही.वरील काही वायफळ कार्यक्रम पाहात आपला वेळ वाया घालवितात. टी.व्ही., मोबाइल वगरेमुळे डोळ्यांच्या तक्रारी उत्पन्न होतात. अंगण नसल्यामुळे तिथे छोटी-छोटीसुद्धा झाडे नाहीत. अंगणात चिमण्या येत नाहीत आणि मग छोटय़ा बाळांना आपण चिमणी दाखवून- चिव चिव चिमणी, खाते दाणा, पिते पाणी, भुर्रकन उडून जाई, तसेच एक घास चिऊचा असे कुठून सांगणार? अंगणात झोपाळा, आपण त्यावर आपली आवडती गाणी ऐकत बसलेले आहोत आणि शेजारी पारिजातकाच्या फुलांचा सडा पडलेला आहे, त्याचा सुगंध सगळीकडे दरवळत आहे, खरंच किती सुंदर अनुभव आहे, हे रसिक माणसांनाच ठाऊक आहे. अंगणाचे कौतुक ते अनुभवलेल्या माणसाकडून ऐकण्यातच खरी मजा आहे.

माधुरी साठे madhurisathe1@yahoo.com