जे आले ते रमले.. : अलेक्झांडर किनगहॅमचे पुरातत्त्वीय संशोधन (२)

प्राचीन भारतीय ऐतिहासिक स्थळे शोधून तिथले अवशेषांचे संशोधन, जतन आणि संवर्धन करण्यासाठी अलेक्झांडर यांनी चिनी प्रवासी ह्य़ू एन त्संग याच्या नोंदींचा आधार घेऊन सारनाथ, सांची येथील बौद्ध स्तुपांच्या परिसरात उत्खनन करून अज्ञात इतिहास जगापुढे मांडला.  अलेक्झांडरनी काश्मीरच्या दरीखोऱ्यांत हिंडून, तेथील मंदिर स्थापत्याचे वेगळेपण विशद करून, त्याचे नकाशे बनवले. एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात त्यांनी बोधगया येथील मंदिरांचे अवशेष शोधून काढले आणि तेथील साफसफाई आणि किरकोळ डागडुजी केली. येथील प्रमुख मंदिराचे शिखर दीडशे फुटांहून अधिक उंच आहे. चिनी प्रवाशांनी त्यांच्या लिखाणात काही प्राचीन शहरांचा उल्लेख केला होता. अलेक्झांडर यांनी त्यातील तक्षिला (तक्षशिला), ओमोस, संगला, शृघना, अहिष्छत्र, बरात, सांकिसा, श्रावस्ती, पद्मावती, वैशाली, नालंदा, कौशंबी वगैरे ठिकाणे शोधून यांपैकी अनेक ठिकाणी उत्खनन आणि संशोधन केले. शाह-ढेरी येथील त्यांचे संशोधन महत्त्वाचे ठरले. निवृत्तीनंतर त्यांना पुरातन नाणी आणि बिल्ले यांचा संग्रह आणि अभ्यास करण्याचा छंद जडला. हा नाणीसंग्रह ब्रिटिश सरकारने १८९३ साली, त्यांच्या मृत्यूनंतर त्यांच्या पत्नीकडून विकत घेतला.

आणखी वाचा

३०,००० वर्षांपूर्वीच्या सांगाड्यांमधून किशोरावस्थेचे उलगडले रहस्य; काय सांगते नवीन संशोधन?

Pompeii: २५०० वर्षांपूर्वी भारतीय लक्ष्मी इटलीमध्ये कशी पोहोचली?

Ancient Egyptian History: ४,१०० वर्षांपूर्वीच्या इजिप्तमधील फॅरोचे उपचार करणाऱ्या डॉक्टरचा शोध लागला; का आहे हा शोध महत्त्वाचा?

कुतूहल : भारतातील पहिलावहिला डायनोसॉर

Maha Kumbh Mela 2025: स्मशानवासीन ‘अघोरी’ साधूंचा इतिहास काय सांगतो?

कुतूहल : भूवैज्ञानिक कालमापन

राजापूरातील कुंभवडे येथे जांभ्या दगडात आढळली सात एकाश्मस्तंभ स्मारके

१६ कोटी वर्ष जुना ‘डायनासोर हायवे’ काय आहे? शास्त्रज्ञांना याचा शोध कसा लागला?

अलेक्झांडर यांनी त्यांच्या पुरातत्त्व- संशोधनावर एकूण १२ ग्रंथ लिहिले. त्यापैकी ‘ऑर्किऑलॉजिकल सव्‍‌र्हे ऑफ इंडिया’चे तीन खंड, ‘द स्तूपा ऑफ भारत’, ‘द एन्शन्ट जिऑग्राफी ऑफ इंडिया’, ‘लडाख’, ‘कॉइन्स ऑफ एन्शन्ट इंडिया’, ‘महाबोधी’ हे विख्यात आहेत.

सुनीत पोतनीस sunitpotnis@rediffmail.com